Kültürün Endüstrileşmesi, Endüstrinin Kültürleşmesi ikilemi!      

Kültür Endüstrisinin Kıskacında mıyız-2

Kültürün Endüstrileşmesi, Endüstrinin Kültürleşmesi ikilemi!                                                                                                                                                                                                                                
Ümit Yaşar Gözüm 

Giriş Niyetine, Okur İçin Kısadan Pay Çıkarmak!
Kültür Endüstrisi kavramını anlamak için, okurun öncelikle Frankfurt Okulunu, Max Horkheimer ve de Theodor W. Adorno’nun farkında olduğunu varsayıyorum. Kaygımız; ne yeniden anlamsız bir Kapitalizm-Marksizm tartışması açmak ne de var olan gerçeği yok saymak değildir. Ancak şunu bilmekte gerekir ki; altyapı-üstyapı kavramlarının kaynaştırılması fikrinin başlangıcı ile işler çığırından çıkmaya başlamıştır. Genel çerçevede karşı karşıya olduklarını farz ettiğimiz anlaşılma ve anlaşmayı imkânsız kılan toplumsal ya da evrensel öncüller. Okuduğunuz deneme; Kültür Endüstrisi ve Dijital Çağın Tanrıları başlıklarını irdelediğim dizinin ironik giriş yazısını besleyen bir metindir. 

Tartışma başlığı aynı eksende yürüyen küresel aktörlerin tavrına karşı bireyin düşünsel isyanıdır. Terminoloji bizi bireyin toplumsal yargılara feda edilemeyecek kadar önemli olduğuna inancımızı daha da güçlendiriyor. 

Bir önceki yazımda ifade ettiğim üzere, toplum Demokles'in Kılıcı gibi bireyin ensesinde ve önce onun düşün/düş dünyasını katlediyor. Bunun yaşandığı ortamlarda özgün düşünce ve özgür ifadeden bahsedilemiyor.  Bunu aşmanın yolu gelenekselden kurtulan bireyin, dijital çağın tanrılarına kurban olmaması/ edilmemesi!
  
Akademiya ve aydının çağdışı kalmışlığı büyük sorunumuz: Çok uzun zamandır umudu bireyde aramaya yönelmiş bir düşün insanı olarak bu uğurda onlarca yazdım, yazmayı sürdüreceğim. Aydınlanma kendine gelen bireyin toplumsal normları yeniden yazmasıyla aşılabilecek. Tatlısu balıkları gibi risk almayan aydınları varsa toplumların, orada gerçek/gerçeklik seyahate çıkar. Küresel sermayenin emrine teslim olan üst akıl diye tanımlanan şey, farklı işler yapmaya yönelir ve kendi tanrılarını yaratır. Orada birey olmaktan bahsedemeyiz.

İnsanlık yeni kuşaklar üzerinden yeniden- yeni genel geçer kurallar ortaya koymak durumunda. Bunu başarmanın yolu da her iki yazının da özünü oluşturan bireyin özgün düşünce üretebileceği ve toplumu yeniden yaratabileceği kıvama gelmesiyle ve kendine inanmasıyla olacaktır.
Kültür Endüstrisi Yaşamın Ayrılmaz Parçası Artık! 

Ahtapot gibi her kolu bir alanı kuşatmış küresel eşkıyalar gibi tepesinde insanlığın. Bir kaçış yolu arayanların handikapı klasik dönemin argümanlarıyla bundan kurtulmanın olası olduğuna inanmaları. Henüz çağın yolunu bile bulamayanların, Modern Çağ ve Post- Modern ve Post Truth çağı diye vaaz veren metinler ortaya koymaları.
Sürekli dillendirdiğim serzenişle “yaşamınıza büyük törenlerle ağır ağır giren yeni çağa siz de girin insan kardeşlerim! Aksi çağ dışı kalacaksınız! Bakın küresel sermaye, saflarına kattığı küresel akıl sayesinde yuttuğunuz lokmayı, attığınız adımı sayıyor. Her şeyi sizin yerinize düşünüp ayağınıza getiriyor. Böylesi büyük bir akla ve hizmete niçin nankörlük ediyorsunuz! Ki, sizden istenen sadece düşünmeyin, tüketin! Çünkü biz sizin yerinize de düşünüyoruz zaten, neden zahmet ediyorsunuz!” diye sesleniyorum… 
Küresel Sermaye ise “Yeterki insan/ birey olduğunuzu gösteren büyük yeti düşünceyi kullanıp toplumları, insanlık alemini uyandırmayın. Tek isteğimiz bu!” diye sesleniyor!
Endüstrinin dişlileri arasında yol alan bireyin, dönüşü olmayan serüvenine yüz yıllarca eşlik eden ve insanlığa kurtuluş reçetesi olarak sunulan ideolojilerin geçtiğimiz yüz yılda ömrünü tamamlama ve elleriyle gömdüğü ideolojilerin evirilmiş haliyle maddenin emrindeki yeni serüvenine göz atalım. 
Küresel aklın desteğiyle yeni teoriler ortaya koyan kimi düşünce insanları, 20. Yüzyılın ikinci yarısından başlayarak gelecek yüzyılın milliyetçiliğin yükseldiği bir çağ olacağını müjdelemişlerdi! 

Her toplumun çekirdeğini koruma iddiasıyla hareket eden milliyetçi bir kitlesi vardı. Bunların varlığı ırkların, renklerin, dillerin vb. açısından kitleleri öze davet misyonu ile sınırlı kaldığı sürece zararsızdı. Hatta toplumun ipini eline geçirdiğinde onu yolundan saptıran ideolojik yönetimler karşısında gerekliydi de! 
Dijital Çağ ile ırkların ve toplumların farklılıkları her zamankinden daha çok desteğe muhtaç. Kaybolan diller, karışan ırklar, rafa kalkan kültürler, değerler vb. Topluluklar-toplumlar uluslararası kuruluşlar destek projeleri açıklıyorlar. Ancak çok geç artık, çünkü küresel aklın cambazlarının tanımladığı milliyetçilik çağı, farklı bakışın bir parçası olmaya çağrı: İdeolojileri diriltiyoruz yeniden, siz safınızı seçin yeter!

İdeolojiyi bir toplumsal harç/birleştirici olarak görmeye başlamanın riskleri üzerinde durmak artık kaçamayacağımız bir önceliğimiz! İdeolojilerin insanlık tarihinde kan, kin, nefret, gözyaşı ve insan hayatına mal olmanın ötesinde dişe dokunur bir katkısı olduğunu söylemek neredeyse imkânsız. Dönüp Düşünce Tarihi’ne bakın ve çağlar serüvenindeki yaşanmışlıklara göz atın; yeterli olacaktır sanırım!

Peki bütün bu bilinenlere rağmen, küresel sermaye ideolojileri neden toplumları kaynaştırma harcına dönüştürme çabasında! İrdelememiz gereken hususlardan birisi budur: 
İki kutuplu dünyadan çok kutuplu siyasal kutuplara başı boş akmakta olan toplumlar batmış ideolojilerin okyanusa dökülen yolcuları gibi tutunacak yeni dallar arama çabasında. Henüz çift kutuplu dünyanın neden dağıldığını, buradaki kurtarıcı harç, ideolojilerin neden farklı toplumları bir arada tutmaya yetmediğini henüz anlamakta zorlanırken büyük savruluş yaşamalarının doğurduğu boşlukta çaresizce debeleniyorlar. 

Dünyanın ve ülkelerin içinde bulunduğu duruma dönüp baktığınızda bunu görebiliyoruz. Ancak şayet gerçekte varlığı bir anlam taşıyorsa, insanlık ailesinin ekseriyeti henüz bu sosyal dönüşüme ivme kazandıran küresel aklın fiziki varlığını göremiyor. Bundan dolayı da durumun farkında olanları çağ dışı ya da hain olarak ilan edebiliyor. Oysa gerçekte olan biten, küresel aklın yaratmaya çalıştığı tekdüze Sınırsız Toplumlar Ailesi! Anlaşılacağı üzere soğuk savaş dönemi iki kutuplu dünyaya razı iken, dijital çağın buna da hoşgörüyle bakmadığını fısıldıyor medya tanrısı üzerinden!

Bunu yaparken kullandığı temel argüman Kültür Endüstrisi! Çünkü, Kültür Endüstrisi, yeni sistemin hem maddi hem düşünsel gerçekliğidir. Ki, küresel akıl önce kültürleri dönüştürme yerine, endüstrisinin kültürleşmesi sonucunda ortaya çıkan ürünler üzerinden evrensel bağımlılık yaratma yöntemini kullanmayı seçmiştir. 
Aklın önermeleri de bunu emrediyor. İp üstündeki cambazın kitlelerin büyülü bakışını bozmadan hedefine varması gerekiyor. Yöntem basit hem düşünsel hem maddi olarak önce sistemin varlığını teminat altına alıp, ardından kendine bağımlı kılmaktan geçiyor. İkinci Dünya Savaşıyla biçimlenen bu süreç henüz bir yüz yılı bulmadan arzulanan sonuca ulaşacak gibi duruyor. Dijitalleşme bu hızla ilerlemesini sürdürüp gerekli kültürel argümanları üretmeyi sürdürebilirse bunun gerçekleşmemesi için bir sebep kalmayacaktır.
Frankfurt Okulu sonrasında kültür alanındaki tartışmaların hemen tamamında karşıt veya destekleyici politik/ teorik tezlerin ortaya çıkmasını Kültür Endüstrisi kavramına borçluyuz.

Popüler Kültür, Kitle Kültürü, Egemen Kültür, Yüksek Kültür, Pop Kültürü vb. 
Kültürün Endüstri Sayılması, Ürünlerinin de Meta Olarak Görülmesini Sağlar Mı! 

Bir diğer başlık Kültür: Kültürler doğar, gelişir, yaşar ve ölürler. Geçmiş uygarlıkları düşünmemiz yeterli. Günümüzde hiç kimse, örneğin tarihin büyüklerinden birisi Hitit Uygarlığı’nın kültürel değerleriyle dinsel ayinler yapmıyor, sofra kültürünü kullanmıyor, giyim kuşamı vb. ile dolaşmıyor ortalarda. 
Kültürler canlı organizmalar gibi, yaşandıkça, yaşatıldıkça var olan ve uzaklaşınca da unutulan, yok olabilen değerler bütünü. Yaşanmış ve tarihin derinliğine çekilmiş hiçbir kültürün yeniden yeşerdiğine tarih tanık değil. Ancak insanlığın zaman zaman yaşadığı geriye gidişler olmuş ise de bunlar insanlığın karanlık çağı olarak adlandırılmışlar. (Aykırı düşünen azınlık hariç, onların da tarihte izleri yoktur.) 

Henüz yolun başında ulaşılan nokta etkinin hakimiyeti. Kültürel yaşamın her alanında bunun izleri var. Uzun süre kültürel yaşamın farklı alanlarında politikalar oluşturmada aktif yönetimde bulunduğum kültür, sanat ve edebiyat alanlarında; öncelikle yazarın, sanatçının veya kültür insanlarının dışa açılma çabalarını yakından izledim. Büyük çoğunluğun kültürün endüstriyel herhangi bir ürüne dönüşmesine karşı tepki veya görüş ortaya koymak yerine çarkların arasında dönmeyi başarı saydıklarına tanık oldum. Meşhur olan yalanın, bilinip tanınmayan doğruyu unutturması gibiydi her şey. O zaman anladım aydınlar üzerindeki etkinin hakimiyetini ve kitlelerin kaçınılmaz çaresizliğini!
Bireyin günlük yaşamın sıradanlığından ve sıkıcılığından zihinsel kaçışının yarattığı boşluğun doldurulması sistemin görevidir. Şayet sistem, alanda oluşan boşluğu dolduracak yeni kültürel projeler ortaya koyamazsa yerini rakibine ter ketmiş olur. 

Kültür Endüstrisi tam da bu noktada devreye girerek, yarattığı hayal dünyası ile bireyi ele geçiriyor. Bireyin yeniden gerçeğin farkına varması imkansızlaşıyor. Başka oyalayıcı unsurlarla yeniden kültür endüstrisinin kıskacına düşüyor. Bununla da kalmayıp yeni ortaklar bulmaya ve onlarla çoğalmayı, birlikte yürümenin yolları arıyor. Serüvene katılımlar, yaratılan etkinin alanı kuşatmasıyla son buluyor. Ki, sistem teslim alındığında yönetimlerin de bu hayal dünyasının dışında kalması olanaksızlaşıyor. 

Tam bir kısır döngü, bireyi mi yoksa toplumu mu kurtarma çabasında olmalı! Herkesin bu kısır döngüde olduğu toplumların yeniden dönüşümünü kimin sağlayacağı, çağın büyük sorunu… Önceden aydınlar, insanlığın ilerlemesinin rehberi olarak anılırdı. Günümüz aydını ise yaşadığı akıl karışıklığı-yabancılaşma hatta saf değiştirmenin egemen olduğu toplumsal yapıların mimarı olarak anılıyor. Bu görevlerini eksiksiz yerine getiren aydınları olan toplumlarda gerçekleri dillendirmek, delilik gömleğini giymek değilse nedir! 
Sosyal ve Kültürel Sermaye kavramları ilerlemenin ve insanlık adına değişimin sürükleyicisi dirler: Bu iki temel kavram günümüzde de, dijital çağın birincil öncülleri.  İşte sorun tam da bu noktada ortaya çıkıyor. Küresel sermayenin, kültür endüstrisi üzerinden ele geçirmeye çalıştığı iki temel alan Sosyal ve Kültürel Sermaye... Aydınlar bu anlamda sosyal ve kültürel sermayenin yaratıcısı, taşıyıcısı, aktarıcısı olmakla yükümlüdür, en azından vicdanlarına, içine doğdukları topluma ve insanlık ailesine karşı. 

Kültür Endüstrisi; sağladığı imkanları sonuna kadar kullanan birilerinin kişisel korkusu olamaz. Yazma eylemini tanımlarken sıraladığımız ölçütler "Aydın/ aydın olma” nın ölçüdür. Aydının kim ne der kaygısı, korkusu olamaz, olmamalı! Çünkü aydın "özgür düşünüp özgün düşünce ortaya koymakla kendine, topluma ve nihayet insanlığa karşı sorumluluk hissedendir." Dolayısıyla aydının ve entelektüelin kaygısı kişisel değil, duruma göre toplumsal ve de evrenseldir.

Yaşam artı eksi herkese bir şans verir: Fakat kimin o şansı nasıl kullandığı ya da kullanmadığıyla ilgili bir tasası yoktur. Herkes düşüncelerini ifade hakkına sahiptir, ancak herkes yazdıklarının bir karşılığı olduğu veya olacağı inancını kült haline getiremez. 

Öyle olsaydı, her insan bir yazar veya sanatçı olurdu, olması gerekirdi. İnsanlığın bilinen tarihi bugüne kadar böyle bir dönem olmadığını, olamayacağını bize söylüyor. 

Yaşamı sosyal medya postlarına bağlayarak herkes özgürce yazsın deme lüksü olamaz toplumun, insanlığın... Ama herkes düşüncelerini açıklamak, yazmak, duyurmak hakkıyla donatılmıştır demokrasilerde. 

Yazarın ve sanatçı aydının konumlanması bütün bunların üzerindedir.