Kadın Kahraman Huban Arığ

Hakas Türklerinin “alıptığnımah” adını verdikleri, şiir formatında, epik anlatmaları mevcut ve bu anlatmalar, bir veya birden çok kahramanın halkı için sergilediği önemli, sabırlı ve gerilimli mücadeleleri konu alan Hakas kahramanlık destanlarını oluşturmaktadır. Olağanüstü varlıklardan yardım alma, sihirli nesnelere sahip olma, yeraltına inme, şekil değiştirme, hava olaylarına müdahale etme, ölüyü diriltme ve hastayı sağaltma, sihir (büyü) yapma mitolojik unsurlara yer verilir. Hakas Türklerinin destanları kadın yiğitlik destanları ile de dikkat çeker. Az sayıda derlenmiş ve çok az sayıda Türkiye Türkçesine aktarılmış Hakas destan örnekleri içerisinde ana kahramanları erkek olan destanlardan çok kadın olan destanlar ilgiyi üzerlerinde toplamaktadır.

Kadın kahramanlı Hakas destanlarında olağanüstü doğum ile ilgili çeşitli motiflere rastlamak mümkündür. Örneğin Ay Huucın, gökteki yedi tanrının en küçüğünün bağışlaması ile at bir çiftten doğar ya da Ah ÇibekArığ ve Altın Arığ gibi destan kahramanları kutsal sayılan bir kayada dünyaya gelir. Hubanarığ destanında kullanılan motif ise daha önce hiç çocukları olmamış, yaşlı bir anne babanın çocuğu olarak dünyaya gelme şeklindedir. Bir an önce kaosu düzene sokabilmesi için çocukluğundan da bahsedilmeyen HubanArığ destan sahnesine Hara Han’ın altın tüylü ak köpeğinin canlı hosto okunu yakalamasına yardım etmek üzere atının sırtında dörtnala koşturan; altmış saç örgüsü arkasında, elli saç örgüsü omzunda, kızıl ipek gömlekli bir kız olarak çıkar. Atı, savaş giyimi ve gereçleri ile yaratılmıştır. Onun savaş giyimi ve kullanacağı gereçler, annesi HıyanArığ tarafından zamanı geldiğinde kendisine verilmek üzere kara bir sandığa konularak saklanmıştır.

Türk destan kahramanları belirli bir kahramanlık gösterdikten sonra ad alırken HubanArığ, destanın başında zaten bir ada sahiptir. HubanArığ kendi adını kendisi vermiştir. Bir çok kahramanda olduğu gibi kahramanımız da olağanüstü güçlere sahiptir. Kartal gibi yakıcı, puhu gibi derin bakışları olduğu anlatılan HubanArığ’ın bir kulağı ile yeraltını bir kulağı ile yer üstünü dinleyebildiğidir.HubanArığ düşmanlarını genelde hazırlıksız yakalar; onu karşısında gören giyimsiz, silahsız düşmanlar yurtlarının dağılacak gününün geldiğini hemen anlar, uzun mücadelenin sonunda düşmanların canını alır, attığı tokatın sesini yeraltında, yeryüzünde ve gökyüzünde duymayan kalmaz. O at sürdüğü zaman onun ön tarafı Ay’ı aydınlatır. Arka tarafı ise ise Güneşe gölge bırakır yani HubanArığile Güneş tam karşılıklı yönlerde oldukları zaman onun gölgesi Güneş olan yöne doğru düşer bu da HubanArığ’ın Güneşten daha kuvvetli ışık kaynağı olduğudur.

HubanArığ’ın ilk savaşı kara yerin altında yaşayan, alp üstünü Kök Molat ve KögeteyMirgen ile olmuştur. Bu iki düşman onun  yurdunu ve malını alıp götürmektedir. HubanArığ bu savaş sahnesine Kök Nincil ( En yakın yol arkadaşlarından kadın savaşçı) ile birlikte çıkar.Bu savaşta HubanArığ ile KögeteyMirgen’in güreşi tam dokuz gün sürer. Dokuz günün sonunda tuttuğu yerlerden koca koca etleri kopan KögeteyMirgen’iHubanArığ dağın yukarısına dayar, kaptığı gibi havaya kaldırır ve kara kayaya çarparak öldürür. Kök Nincil de benzer bir kahramanlık Kök Molat’ın canını bedeninden çıkartır. Babasının ölümünden sonra onun topraklarına ve halkına hanlık etmek üzere başa geçen HubanArığ savaşçılık konusunda gösterdiği başarıyı liderlikte de gösterir.HubanArığ’ın annesi HıyanArığ da tam bir liderdir. HubanArığ’ın asıl amacı dünya düzenini tesis etmek ve halkları özgürlüğüne kavuşturmadır. Vahşi, merhametsiz, zorba düşmana karşı çıkar ve onları yener. Düşmanın esir alıp zulmettiği halkları özgürlüğüne kavuşturur ve mallarını da alarak kendi yurtlarına gitmeleri için onlara izin verir. Düşman diğer Türk destanlarındaki gibi “kara” sıfatı kullanılır. Düşmanı öldürünce parçaları yok edecek şekilde kaybeder, suya atıp suda canlılar tarafından yenilmesi veya ateşe atılıp küle dönüştürülür. Kemikler yok edilmezse ruhsal güç bu dünyaya geri gelebilir. İsteği kötü varlıkların bir daha asla bedenlenmemesidir. Düşman öldürüldükten sonra hemen atı da öldürülür. Amaç ise; düşman ne kadar kötü olursa olsun öbür dünyada onun atsız kalmamasıdır.

Güzelliği dillere destan olan HubanArığ’ın yeryüzünden ve yeraltından talibi çoktur. Destan boyunca Ay Mirgen, SarığTamcıl, SarığTeek, KöreteyMirgen, Ah Molat gibi yiğitler onunla evlenmek ister ve bu uğurda canlarından olurlar. Kaderi kadın alpler gibi bekar yazılmıştır. Onlar bir yurdun, halkın, ailenin kurtarıcısı, yöneticisi, sahip çıkanı oldukları için bu kadın kahramanların hem bireysel olanla işleri yoktur hem de pasifize olmak işlerine gelmemektedir.

            Tabi ki kahraman olur da özel ve sihirli güçleri olmaz mı? İlki, olağanüstü özellikteki sihirli ok “hosto”dur. HubanArığ ve Kök Nincil’in birbirinden uzakken bu ok ile haberleşmektedirler. Diğer sihirli nesne “kistik” adı verilen bir hançerdir. Üçgen şeklindeki bu altın hançerde Han Hartığa’nın oğlu Altın Hus gizlidir. Han Hartığa ölmeden önce kistiğiHubanArığ’a emanet eder. Zor durumlarda bunu ortaya atar HubanArığ ve Altın Hus’a dönüşür yardım eder. Başörtüleri ve bez parçaları Sibirya türk destanlarında ölüyü diriltmekiçin kullanılırken burada ölmek üzere olan canlıyı eski haline getirmek üzere kullanılmıştır. HubanArığ’ın altın bitiği de vardır. Bu bitik geçmişten, gelecekten haber veren kutsal kitaptır. Zor durumlarda kahraman ihtiyaç duyduğunda bu kitaba bakıp işlerini kolaylaştırır. Hara Han’ın altın tüylü ak köpeği hem Hara Han döneminde hem de HubanArığ döneminde aktif olarak yer almaktadır. Olağanüstü güce sahip olan köpek yoldaşlarıdır babasıyla kendisinin. Bir sürü alpı savaş meydanında yenmiştir ama en önemli özelliği insan gibi konuşuyor olmasıdır. Aynı zaman bunun yanında kara doru at ile köpek HubanArığ’a nefesleri ile güç vererek onu korumaya alırlar.

Bu kadar özel yetileri olan kahramanımızın ayrıca bir de yönderi, akıl hocası da vardır. Tolğay Kam adında bir kam hem babasına hemde kendisini uyarır, yol gösterir. Dedesi Altın Kiris, babası ve kendisi en belirgin özellikleri bilici ve sezici bir kişilik olmalarıdır. HubanArığ destanının son bölümünde Hara Moos ile yeraltında uzun savaşa girer. Bütün yardımcı varlıkları ölünce yalnız kalan HubanArığ gücünün tükenmesi sonucu oracıkta can verir. Sibirya Türk destanlarında kahramanların en temel özelliklerinden birisi şekil değiştirmesidir. Sadece kahraman değil onunla beraber atı da şekil değiştirir. HubanArığ Ak Üzüt(ölülerin ruhlarının toplandığı yer) ülkesini ülkesine köpeğinin ölmüş bedenini canlandırmak için gider. Ama giderken atını kızıl kuma kendisini de ak şahine dönüştürür.  Buralarda teste tabi tutulur ve geçer. Örneğin; çayıra kül döküp çayırdan kül taneciği dahi kaldırmadan koşmasını isterler HubanArığ’ın. O da kendi saç telini kendi şekline dönüştürerek çayırdan koşturup geçer. Köpeğini kurtarıp AkÜzüt ülkesinden tek kahraman olur.

HubanArığ destanı, Şamanizmin Hakas Türkleri üzerinde ki etkisini göstermektedir. Bir şamanın sahip olabileceği neredeyse tüm özellikler, destan kahramanı HubanArığ’da mevcuttur.

Sibirya Türkleri arasındaki şamanlık inancına göre şamanlar, üç dünya arası geçişleri yapabilen ve ruhları yönlendiren kişilerdir. Onlara yardımcı veya onları korumakla görevli ruhlara sahiptirler. Tabiattaki yıldırım, şimşek, yağmur, fırtına, kar vb. hava olayları üzerinde etkilidirler. Hastaları iyileştirme ve hatta ölüleri diriltme güçleri vardır. Gizli bilgilerle donatılan şamanlar gelecekten haber verirler, söz söyleme ustası ve müzikal yetenekleri ile sanatçıdırlar. Sibirya sahası Türk destan örneklerinde kahramanın kişiyi ya da herhangi bir canlıyı bitki veya özel bir eşya ile dirilttiği görülür. AldayBuuçu, Altın Tayçı, Han Mirgen, Ton Aralçın gibi destanlar ölüyü diriltmeye örnektir. Diğer türkdestalarında tükürmek olumsuz ya da lanetlenme anlamı ifade ederken burada kahraman tükürerek demir tabut kurma, yapma özelliğine sahiptir.

HubanArığ okuma yazma bilen destan kahramanıdır. Sesi olağanüstüdür. O şarkı söylediği zaman yumuşak kalpliler ağlar, taş kalpliler üzülür. Esasen HubanArığ tanrının bir parçası olduğu, bir kuta sahip olduğunu ve bu dünyaya tanrının vücut bulmuş hali olarak gelmiş halidir destanda. Her ne kadar özel güçlere sahip olsa da ölümler karşısında yüreği parçalanır, üzülür ve ağlar. Bu da onun bir ölümlü olması neticesinin olduğunun göstergesidir. Bu destanın başka önemli bir özelliği ana kahramanın kadın olması dışında kadrosunun kalabalık kısmı kadındır. Annesi HıyanArığ,  Yeraltındaki düşman HıtayArığ ve onun kız kardeşi Üzen Arığ, Hara Martha, can yoldaşı kahramanın Kök Nincil, Huu Hat, büyücü Hara Hat, HaanHıs, SarığNincil, kartal gözlü ÇilbeyArığ, PoraNincil, Altın Sabah gibi karakterler kadın kadrosunu oluşturan bir kısım isimlerdir.