Eleştirel Düşünme Sanatı

Eleştirel Düşünme Sanatı

Ümit Yaşar Gözüm

Sanatçının seçimleri, düşünce seçimleri midir?

Sanat için söylenmiş, yazılmış her metnin ve konuşmanın ‘anlam’ı güçlendiren kodları olmalıdır. Aksi durumda herkes okuduğunu ve dinlediğini, kendi algısının sınırlarına hapseder. Halbuki; sanat bireysel algı ve kişisel yargıların üstünde bir gezegendir!

Sanatın gölgesi vurdukça düşünceye, aklın gücü gök kubbeyi aydınlatan güneş olur! Toplumun bütün cephelerine, sanatın özgün düşünme yetisini aşılayacağı, bir eğitim anlayışına ihtiyaç var. Sanki her kötülüğün kaynağı düşünce, her sapmanın kaynağı sanatmış gibi, sürekli tetikte bekliyor cehalet! Sanata uzak, estetik ahenkten yoksun bırakılan her akıl, bir zorbaya dönüşerek etkiliyor kitleyi.

Sanat bireyin ruhunu besleyen, insanlığın bütün çağlarını kucaklayan konuksever bir destandır! Öyle ki, sanatsız bir yaşamda her şey bir kalıp, her renk özünden koparılmış bir sıradanlıktır. İnsanı gerçekliğe kavuşturan, düşüncenin sınırsızlığını ahenkle keşfetmeyi sağlayan sanattır!

Sanatın, her hangi bir geçmişin yankısı değil, aksine kendine özgü bir geleceği müjdelediğini anlamak için, tanışık ve barışık olmalı yarattığı estetik ahenkle!

Metafizik anlam, oyunun iç kurucularından bağımsız mıdır sorusunun yanıtı: ‘İçerik ve biçim asla özden bağımsız değildir.’

Modernite melankoliyi sever; çünkü kendisinin bir eseri olduğunun farkındadır. Sanat suskun olmamaya yatkındır, aşk ise kendisini dışarıya sıkı sıkıya kapatır! Bir keder uçurumunun kıyısından alıp insanı, bir düş zirvesine taşır umutlarını! Roman kahramanlarının kurgusallığına benzemez, sanatın kurgusu. Birisi çoğunlukla gerçeğin çarpıtılmasına dayanır, diğeri düşün gerçekte biçimlenmesine!

Düşünen bireyi ‘sanatsal seçimler, düşünce seçimleri midir?’sorusuna yönelten, henüz kendini ikna edemediği bunlar arasındaki içkin bağın ne’liğidir! Kaygının subjektif bir yanı vardır, tıpkı fotoğraf gibi, foto-jurnalist dayatmalar üzerinde konumlandırır kendini! Sanat ile düşünce arasındaki içkin bağ estetiktir! Bu bağı kuran estetik algının, eleştirel aklın parçası olduğunu  söyleyebiliriz!

Sezginin, akılla bağı, ancak imgenin bağı kadardır; bu da nesneyi anlaşılabilir kılmaktır. Sanat ile düşünce arasındaki bağı oluşturan estetik algının ortaya çıkardığı şey, eleştirel düşünme sayesinde aynı zamanda kesin bir yargıdır.

Biliyoruz ki, algı sadece duyulardan ibaret değildir: Zaman, hız, termal, form, derinlik, yükseklik, deneyim, içsel, kendi bedeninin algısı ve diğerleri tümü birer duyudur.

O halde gerçeğin imkansızlığını, sanatçının anlık olarak gerçekten kopuşuna bağlayabilir miyiz! Gerçek; evrenin sınırsızlığına öykünen puslu bir kavramdır! Onun için genel geçerliği herkesin akıl erdireceği sıradanlıkla açıklanamaz. Eleştirel aklın yüceliğini gösteren de sıradan algıyı aşan eleştirel düşünme sanatıdır.

Renk ve biçim gözün, ses ve ritim kulağın materyalidir. Onları bir dile evirmek, akıl yürütme ve karşılaştırma yapan aklın işidir. Ortaya çıkan eseri yorumlamak da eleştiri sanatının becerisidir. Her dilin, zekânın keşfettiği bir arka bahçesi vardır. Ki, kurgu ve mizahı orada barındırır!

Doğu sanatının gelenekten beslenen izleğinin aksine, batı sanatının Skolastik Çağa ihanet ederek üstün değer yaratmaya odaklanmasının ardında eleştiri kavramında, anlamın yüceliğini keşfetmesi yatar! Böylesi güçlü ve  baskın algı insanlık tarihinde büyük evrilmelerden birisinin de kaynağı olmuştur.

Estetik, saf sezginin bilimi midir, sorusunu oluşturan gelişmeler, eleştirel düşünme sanatının sıradanlaşan algıyı aşan gücüyle ortaya çıkmıştır. Algı üzerinde yapılacak her manipülatif eylem, bir yanılgı demektir. Her algının bir uyaranı vardır ki, algılamakla yorumlamak arasındaki ilişki kadar güçlü bir yöntemi gerektirir. Sanat tarihinin düşünen akla öğrettiği gerçek; ‘körleşen algının ilacı, estetik dinamiklerdir.’

Üretmek için bazen aklın silkeleneceği bir boşluğa düşmesi gerekir!

Eleştirel düşünme sanatı kavramının kitlelerde uyandırdığı ilk izlenim; sokağın diline yerleşmiş olumsuz algısı ve yabancılığıdır. İnsanı diğer varlıklardan ayıran düşünme, akıl yürütme ve olay karşısında değerlendirme yapma melekesidir. Eleştirel akıl düz mantığın bize dayattığı normların dışına çıkma isteğinin, kalıplardan taşmasıdır diyebiliriz ki; dolayısıyla ‘biçimdışı’dır.

Sıradan aklın, günlük sorgulamalarının sınırlarını aşmak, daha çok sanatçı aydının kullandığı üstün niteliktir. Eleştirel düşünme bireye; her hangi bir olay, durum, eylem vb. karşısında, akılcı ve yansız değerlendirme yapmasını önerir. Öyle ki, bu süreci izleyerek, doğru-yanlış, haklı-haksız-taraflı-tarafsız vb. davranış kalıplarının üstünde, kendimize ve dışımızdaki evrene karşı etik duruşumuzu denetleriz.

Eleştirel akıl, düşüncenin özgürleşmesini; her olgunun zıttı ile birlikte sorgulanmasında görür. Kitlelerin eleştirel düşünceyi, dedikodu-karalama-kötüleme-gibi algılaması, kavramın sokak dilindeki karşılığıdır. Sıradan aklın eleştiriye tahammülsüzlüğünün kaynağında yatan da bu algı yanılgısıdır.

Bu tür etik ve nesnel olmayan göndermeler, çoğunlukla sevgi ve sempati barındırmazlar. Birbirine kılıcını çekmiş cellat gibi, sürekli bir azar ve paylama barındırırlar içlerinde. Bir olguyu, kişiliği, olayı yargılamaktan empati kurmaya, anlamaya, sevmeye zaman bulamazlar. Bunlar eleştiri değil, önyargıların yarattığı hezeyanlardır.

Oysa eleştirel düşünce, felsefe tarihinin doğurtmacı filozofu üstat Sokrates’e uzanan süreçte ‘insan davranışlarına felsefe aracılığıyla rehberlik eden’ kavramsal kimliği geliştirilerek günümüze ulaşan, metodolojisi olan düşünce biçimidir.

Birileri eğer yanılgılarından, yanlışlarından aklı sorumlu tutup, yok sayıp aşağılıyorsa, kabahat kesinlikle akılda değildir. anlayışa sormamız gereken; kof görsel bilgiyi bir buyruğa dönüştüren eleştirel akıl mıdır? Yerel zamanın sarmalında dönen zekâ, kendisini yel değirmeninde öğütürken, eleştirel aklın yüceliği; gidenlerin bıraktığı miras ile yeni gelenlerin ürettiklerinden beslenen sonsuz bir süreç yaratır!

Tıpkı gerçeklik gibi, sanatın karşısındaki konumlanması da değişkendir insanın!

Bir şeyin öznesi mi yoksa nesnesi mi olduğunu anlaması, kendi dışında başka bir varlığı bağlıdır. Bu bağ bize evrenin; yaşamı sanatın süzgecinde elemeyi becerecek zarif ruhlara ihtiyacı olduğunu gösterir!

Aklın, evrenin sınırlarını aşan bir dili vardır ki; o da eleştiridir!

Elbette eleştirmenler yeni bir sanat dili oluşturabilmenin kaygısını da hissetmelidirler. Dilin tüm imkânlarını estetik ahenkle besleyerek, sanatın kitlelere ulaşmasını başarabileceklerinin bilincindedirler. Aksi ‘izm’ler kargaşasına yakalanmış, sığ bataklıkta avcısıyla karşılaşan ürkek ceylanın durumuna düşerler ki; eleştiri sanatında şansa yer olmadığının en yakın tanığı onlardır!

Çünkü, sanatın hakikati, metanın estetiğinden mukayese edilemeyecek ölçüde büyüktür! Güzel öznel bir beğeni yapısıdır hükmünden çıkarımım; onun nesnenin değil, ruhun bir parçası olduğudur. Sanatta olduğu kadar sanat eleştirisinde de geçerli ilkedir.

Bazen öznesiyiz yaşamın; ama çoğunlukla nesnesiyizdir! Var ile yok arasında sıkışmış bir öznellik ve özneyi kuşatan büyük nesnelliğin parçasıyız. Tek avuntumuz; her nesnenin, aynı zamanda kendisinin de öznesi olduğudur!

Yaşamak isteyen önce ötekinin kılıcının keskin yüzüne dokunmamayı öğrenmeli; yoksa gerçek beklemediği boşluğa çeker onu!

Eleştirel Düşünce Niçin Gereklidir!

Sanatta eleştiri; sanatın yaşama dokunduğu alanlarda karşılaştırmalı bilgiyi özümsemeyi gerektirir. Bu anlamda sanat eleştirmeninin işi zordur. Kanonlar, eleştirmenlerin arkaik saplantılarıdır diyebiliriz, ancak unutmamak gerekir ki; beğeni de kanon kadar otantik’dir.

Bir sanat eserini  bütün yönleriyle ele almak; ne sanat tarihçi gibi örneklemler tarihi üzerinde yürümekle, ne de bir düşünürün sanat felsefesinin kavramsal önermelerinden hareketle, yeni bir tartışma başlığı açmasıyla  mümkündür. Entelektüel birikim ve yorumlama gücü gerektiren bir anlatma, değerlendirme yapmakla kalmayıp, eserin ve sanatçının anlaşılmasını sağlayan çok yönlü bir eylemdir sanat eleştirisi.

Eleştiri, bilimsel bilgiyi asla göz ardı edemez. Hatta ortaya koyduğu savlarıyla sanat-bilim bağını geliştiren bir yöntem bilimcidir de diyebiliriz. Onun için eleştirmen; nesnel ölçütlerin etik anlayışını ve bilgiye duyarlı bir yaşam biçimine sahip olmak zorundadır.

Sanat eleştirisinde tanımlama temel ögelerden birisidir ve farklı varsayımları asla göz ardı etmez. Bilgiye erişme, derleme ve yorumlamalar sonucu ulaşılan genellemeler üzerinden akıl yürütmelerle, mantıksal çıkarımlarda bulunmayı gerektirir. Ulaşılan çıkarımlar üzerinde, tümevarım metoduyla yapılan değerlemeler ile eleştirel düşünce oluşur.

‘Eleştirel düşünce neden gereklidir’ sorusunun niteliksiz sıradanlığına rağmen, yüklenilen rol karşılaştırma yapılamayacak ölçü de girift ve büyüktür. Hemen her alanda olduğu kadar sanatın bütün dallarında da önemli bir yol göstericidir, eleştirel düşünme.

Sanat sıradan aklın becerilerinden değil, eleştirel düşüncenin yarattığı farklı bakış açılarından beslenir. Buradan hareketle sanatta eleştirel düşünce, sanatçının kendisinin ve kendi dışındaki evrenin varlığının farkına varma, üzerine yeni bir bakış açısı oluşturma ve doğru sonuçlara gitmesini sağlayan, sanatçıyı asla terk etmeyen yol arkadaşıdır.

Sanatçı eleştirel düşünceyi asla yok sayamaz! Çünkü yaratması için, eleştirel düşünme yetisini geliştirmeye ve onu kullanmaya ihtiyacı vardır.

Sanatın, algının sorgulanması ve yorumlanması olduğu ilkesinden hareketle; sanatçının üretme gücü üzerinde yarattığı zorlama ile onu başarıya götüren şey de yine eleştirel düşünmedir.

Eleştirel düşünmenin metodolojisi ile hareket etmesi,  sanatçının bilimsel olana erişme isteğinin bir parçasıdır. Ne yapıyorum’dan, sanat ve eser nedir sorusuna, sanatın temel kavramlarından, eriştiği bulguları sorgulamaya uzanan geniş perspektifteki soru dizinlerini açacağı anahtardır sanatçının!