Yapay Gücün Hayal Gücü

Yapay Gücün Hayal Gücü

İnci Gürbüzatik
    
Ben kimim? Aidiyet, bu soruyla başlıyor, değil mi? 
Çehov’a selam olsun ki onun kafasını kurcalayan bu konu, çetrefilli bir mesele olarak 21. yüzyılda da yerli yerinde duruyor. Üstelik çeşitlenmiş, insanların kafasını daha da karıştırmış, kronikleşmiş olarak. 

Konuya insan zekasını taklit eden, topladıkları bilgilere göre yinelemeli olarak kendilerini iyileştirebilen sistemler, veya makineler, bir başka tanımla insan kafası olmayan kafalar da dahil olunca, haliyle çok denklemli, düşünsel bir mesele ile karşı karşıya kaldık. İnsan kafası olmayan bu dijital, bu mekanik, elektronik yaratıkların "akıllı davranış" olarak adlandırılan bilgi toplama davranışları karşısında şaşkınız elbet. Çünkü bir de bu konuda çalışıp ilerleme, gelişme gösterenlerle konudan habersiz, ya da konuya ilgisiz, hatta karşı olanlar arasında oluşan kutup çatışmalarını izliyoruz. Görüşler havada uçuşuyor. İnsanların aidiyetten bağımsız olmayan daha da öncelikli hatta aidiyete temel olan önemli meseleleri var oysa. 

Benim kilit meselem zekâ, düşünmek. İnsan beyniyle, algısıyla, duyguları, mantığıyla ilgili. Bizim; kendi aklı, kendi beyniyle düşünmeden, sormadan, araştırmadan inanmak, sürü psikolojisiyle yaşamak, başkalarının aklının peşinden gitmek, görünenin ardındaki gerçeği görmemek gibi ciddi sorunlarımız var. Bu da bir aidiyet işte. 

Hümanizmanın yitirildiğinin, insani değerlerimizi kaybettiğimizin bile farkında değilken bir de karşımıza insan yapımı, hatta ziyadesiyle zeki olduğu söylenen “akıllı davranışlı” makinalar, insanı taklit eden yapay beyinler çıktı. Biz hala Çehov’un peşinde ‘Ben kimim? sorusuna yanıt ararken yapay beyinler, harıl harıl veri toplayarak çalışıyor bir yerlerde. Buna düşünmek diyemiyorum işte.  ‘Vay canına insan aklı akıl yaratıyor!’ Diyorum. Filmlerde görüp şaşarak inandırıldığımız fantastik kurgulu robotlar, aklımızın ermediği tüm gerçekliğiyle yaşantımıza müdahale ederek karşımıza çıkıyor. Yapay zekânın insan aklının ürünü olduğunu da unutmadan yine ‘ben kimim?’ sorusuna yöneliyorum. Ya o’nun, o, yapay olduğu peşinen söylenen zekânın karşısında hele şimdi ‘ben kimim?’ daha da çetrefilli 

Hümanizmanın odağında insan var ama biz ne yazık ki insan, birey olabilmenin önemini, o yapay zekâları geliştirirken çoktan yitirdik. Otorite karşısında insanın özgürleşme çabasını önemsemiyor, körleşiyor, giderek duygusuzlaşıp vicdanımızı yitirip yozlaşıyoruz. İnsani olanı, özgürleşmeyi ön planda tutmak, akılla, düşünceyle olur. Sadece düşünmeyle de yetinmiyor, baktığımızda görüp daha derinlikli olarak düşünmemiz gerektiğine inanıyorum.  

‘İnsan, eğer bu düşünme eylemini kendi aklı, zekâsı ile gerçekleştiremezse aydınlanma ışığını yakıp kendisini aydınlatamaz’, buna inanıyorum. Kendi aklıyla düşünmeyen insanlar, özellikle kadınlar, benim meselem. 

Çocukken meraklıydım. Anneme bilmediğim konuda bir soru sorardım, yanıt vermezdi. ‘Kendin düşün bulursun’ derdi. Bir de şöyle bir sözü vardı soruma yanıt: ‘Aklın doğursun.’ Bana cevap vermediği için kızar ama düşünür sorduğum sorunun yanıtını bulurdum. Annem, bana çocukluğumda düşünmeyi öğretmiş işte. Aklın doğurması çok önemli. Adalet duygusunu, vicdanın ne demek olduğunu, şüpheci olmayı da öğretti. Hemen inanmamayı. Kanmamayı, kandırılmamayı. ‘Karşı tarafı da dinle’ derdi. ‘Laf taşıma, muhbir olma.’ Ben de öyleyim, fazla şüpheci. İnsancıl, özgürlükten, bağımsızlıktan, ezilenden yana biraz da dik başlı, inatçı, çalışkan ve hep kaybedenden yana. Görünenin ardındaki gerçeği aramak gerektiğini de sanatçıya, ruha vurgu yapan Nietzsche’den öğrendim. 

Düşünmek en önemli insani özellik. Ben de diyorum ki o aklı en çok kadınlar kullanmalı, hamle için. Hak gaspını önlemek, adalet, eşitlik, birey olmak, özgür, özgün bireyler, çocuklar yetiştirmek için. Yapay zekâyı var eden, aklından akıl üreten insan aklını hala önemsediğim için ve hala hamle yapamadığımız için savunuyorum bu düşüncemi. Yasal haklarını kullanamayan kadınlar, o muhteşem kendi akıllarıyla düşünsünler, dayatılan çarpıklıkları, kadere boyun eğmeyi, öğretilmiş çaresizliği fark edip eyleme geçsinler, ehlileştirilmeye boyun eğmesinler istedim. O yüzden kışkırttım hep. Bu, aklı yapay olmayan okuru da kışkırtmaktı çünkü. 

Romanlarımda, öykülerimde, kadınları biçimlerken, sadakat anlayışının aslında tek eşlilik, resmi nikâh, aile kurumu gibi kavramlarda aranmaması gerektiğini, sadakatin verilen basit sözlerde, insanların birbirlerine yükledikleri değerlerde aranması gerektiğini söyleyen Simone de Beauvoir’ı, Virginia Woolf, Ursula K. Le Guin, Katherine Mansfield gibi daha pek çok kadın yazarı örnek verdim. Cinsiyetçi söylemleri, kadının tarihsel süreçte neden bu kadar başarısız olduğunun, aslında olmadığının şifrelerini çözmeye çalıştım. 

Dünya değişiyor, biz hala ülkemizdeki yasal haklarımızın peşinde koşarken insan aklı keşifler, yenilikler, akıl almaz buluşlar, teknik gelişmeler, ilerlemeler, yapay akıllarla çıkıyor karşımıza.  Bu buluşlar, dijital gelişmeler, edebiyat için de sonsuz olanaklar, yeni yeni iletişim çığırları açarken insanı da değişime uğratıyor. Yapay zekâlar bakalım şiir, öykü, roman yazabilecekler mi sorusu benim aklımı uzun zamandır kurcalıyor. Yapay zekâlı o teknoloji harikası robotlar, androitler, programlar, edebi metinler yazabilecekler mi? Suat Derviş, Duygu Asena, Nilgün Marmara, Sevgi Soysal, Tezer Özlü, Erendiz Atasü ve daha pek çok kadın yazarlarımızın değindiği, mücadelesini verdiği cinsiyet eşitsizliğiyle ilgili konuları korkmadan, oto sansür uygulamadan özgürce yazabilecek mi? 

Belleklerine binlerce sözcük, çeşit çeşit dil oyunları, özellikleri yüklenecek olduğuna inandığım, data birikimli, insanı taklit eden o rekabetçi yapay zekâ,  o sözcükler arasından seçim yaparak yaraya dokunan bir öykü yazabilecek mi acaba?

Hala aklının, zekâsının farkında olmayanların var olduğu bir dünyada o yapay zekâlı kadınların, erkeklerin anıları olacak mı sözgelişi, çocukluk travmaları, gizli saklı sırları olacak mı? Zihnini kurcalayan, çözemeyeceği sorular, atlatamadığı bunalımlar, kimselere söyleyemedikleri, unutamadıkları insanlar ve yalanlar olacak mı? Gördükleri mekânı betimleyebilecekler mi sözgelişi? Belki de insan aklının ürettiği bu yapay zeka söz dinlemeyecek, seçip topladığı kendi data bilgileriyle insanlara kafa tutup kontrolden çıkıp kendi bildiğini okuyacak. Bu konuda benim aklıma şimdiden pek çok soru takılı. Bekleyip göreceğiz, kendimizden biliyoruz zekâ bize dair karmaşık bir duygu özelliği zira. 
  
‘Yapay zekâlı robot ya da Androit, artık her neyse, o da bir an önce okumalı şu aidiyet konusuna kafa yoran Cehov’umuzu’ diyorum. Sonra da bizim gibi sormalı kendine? ‘Ben kimim? 

Hadi de, sor bakalım kolaysa! Bizim hala veremediğimiz soruya verilebilecek yanıtı merakla bekliyorum.  Hele o yapay beyine hayal gücü, umut etme programları da eklenmişse, bizim gibi uzun uzun düşünmez, eminim ‘şıp’ diye verir cevabını. 
Bekleyip göreceğiz artık. Hayalden kim ölmüş? 

Yapay zekânın karşısında bir edebiyatçı olarak durum budur gözümde.