İnci Gürbüzatik : Ödüller artık değerini yitirmiştir.

İnci Gürbüzatik : Ödüller artık değerini yitirmiştir.

Söyleşi :Gamze Karaoğlan

Antakya doğumlusunuz. 6 Şubat’ta maalesef bir kıyamet hali yaşadık çok büyük yaralar aldık. Sizce bu sürecin tamirinde edebiyat ve sanata ne zaman, nasıl ihtiyaç duyacağız? 

Biraz bekleyeceğiz. Hatta birazdan da fazla olabilir bu bekleyiş. Konu sıkıntısı çekilen bir ülkede yaşamıyoruz ki. Her gün gündem değişiyor ve ironik olan, bizi şaşırtan şeylerin, bizi artık şaşırtmıyor olması. Bir kabullenme hali bu. İnsanı umutsuzluğa düşüren öyle çok olaya tanıklık ediyoruz ki. Yazılacak çok şey var ama yazan yok. Bizim en ünlü, en popüler en tanınmış, en çok satan yazarlarımızın yazdıklarına, kitaplarına bakın anlarsınız. Piyasa nabzı tutan, okur, yazar yönlendiren yayınevlerinin istekleri doğrultusunda, halk bunu istiyor zihniyetiyle edebiyatımız da verdiği tavizlerden yerlerde sürünüyor. Okurun niteliğini değiştirip okur sorunu yarattılar. Corona salgını, ardından gelen ekonomik çöküş, kâğıt fiyatlarındaki önlenemeyen yükseliş ve bir de üstüne, on bir ili içine alan deprem felaketi, ülkeye kıyamet gibi geldi. Enkaz altlarında hayatını kaybeden insanların daha kırkı çıkmadı. Yas döneminde acılı insanlar sessizdir. İçlerinde acının savaşını veren, yitirdikleri canların acısını demleyen insanlara, dışardan gözlemle ne yazılabilir sorusuna doğru yanıtlar bulmalı edebiyatçılar. ‘Bu yazılmaya değer mi?’ Sorusuna verilecek yanıt eğer evet’ se ‘Bu hassas konuyu nasıl yazacağım, hangi kurgu ve üslupla ve hangi sözcükleri seçip onları nasıl bir araya getireceğim’ diye düşünecek sonra eyleme geçecek. Ben uzun süre bu konuda yazmayı düşünmüyorum. Unutacak da değilim. Benim doğduğum o masal kent, artık gerçekten hayal bir kent. Doğduğum ve hakkında güzellemeler yazdığım bir kentti Antakya. İnsan, kendisini var eden şekillendiren bir kenti ancak rüyasında, kâbuslarında kaybedebilir. Biz gerçekte kaybettik. Kahroldum.

Sartre’ın Mezarsız Ölüler oyunundaki bir karakterin sorduğu “İnsanları kemikleri   kırılıncaya dek döven birilerinin var olduğu bir dünyada yaşamanın herhangi bir anlamı var mı?” sorusu, aynı zamanda, artık herhangi bir sanat eserinin var olma hakkı olup olmadığı sorusudur; yaşadığımız bu son felakette sizce sanat ve edebiyat nasıl bir rol üstlenecektir? 

‘Bin bir Masal Bir Kale’ romanımda işte tam da Sartre’ın karakterini tariflediği gibi kırık insan kemiklerini konu alan bir bölüm var. Dikkatli bir okuyucu olduğunuzu alt metnimi yakaladığınızdan anladım.  İnsanın, insana kemiklerin kırılıncaya kadar işkence, zulüm etmesi, Dünya’yı yaşanamaz kılıyor. ‘Bu zulmü insanlar birbirlerine yüzyıllardır ne için, niye yapmayı sürdürüyor?’, sorusuna keşke yanıt bulunabilseydi. Ama geride kalan kemikler o soruyu hep soruyor. ‘Neden?’

Rüyalarımızın kaynağı ruh, gerçeğimizin kaynağı da kemiktir, bunun farkındayız.  Ruhumuzun ağırlığını tartanlar olmuş. Yirmi bir grammış. ‘Kalp durduktan, ölüm gerçekleştikten bir an sonra insan bedeni yirmi bir gram hafifler; ruh, “Puff” uçup gider, su kurur, kaslar börtü böceğe yemdir artık ama kemikler kalır.’ Böyle diyorlar. Yetişkin bir insanda tam iki yüz yedi kemik var. O kemiklerin hepsi kaybolsa biri kaybolmaz. Yakılmadığı sürece yüzyıllarca yeryüzündeki varlığını korur. O yüzden kemik iz’dir. Omurgalılara has bir iz. Dik duruşumuzu sağlar bizim. Binlerce yıl doğaya, sert koşullara, yok edilişlere, zulümlere, işkencelere ölüme direnir, geride kalır. Katilini ele veren bir tanıktır artık kemik. Öyle ponzamsı, süngerimsi görünse bile, şekli şemaliyle hikayeler anlatır. Tarih kitabını yazar. Dili vardır, şifreleri, kotları, açılımları, okuyabilene romandır. 

Ölüm’den sonrasında bile, yok olmaya direnişin simgesidir kemikler. ’Öldüm ama ben vardım’ der ‘Bakın işte ispat, kemiklerim.’ O yüzden gömülecek bir mezar, baş ucunda bir taş ister insanlar. O yüzdendir, evlatlarının kemiklerine bile razı olan analar. O yüzdendir oğlunun kemiklerinin olduğu bir çuvalı sırtlayıp köyüne götürme telaşı bir babanın. O yüzdendir enkaz altından çıkmayan bir bedeni mezara koymak beklentisi, umudu. Muğlak ölümler elbet en acısıdır ölümlerin. Aranıp da bulunacak insana dair bir kemik parçası, geride kalanlar için de çok değerlidir. Bilen bilir önemlidir. Omurgalı sanat yapıtları da kemikler gibi değerlidir o yüzden kalıcıdır. 
Sanat susar, gözler, bekler, demler önce. Zamanı vardır yansımanın. Dışavurum öyle kolay çala kalem, sıradan olmaz, olamaz. Omurgalı olacak edebiyatçı, sözcüklerini tartacak. Neyi, nasıl anlatacağını bilecek. Ucuz, sıradan, popülist hele satılık olmayacak kalem. Evrensel, insana dair gerçeklere, duygularına odaklanan, ruhuna dokunan, katharsıs, bir arınma değişim sağlayan sanat, kemikleriyle, omurgasıyla yaşamayı sürdürebilir ancak. Böyle olanlar kalıcı olacak. Tıpkı olanlar gibi. Bugün sanat diye yutturulmaya çalışılan bayağılıklar, ucuz basit, popüler kültüre hizmet eden saçmalıklar da sanatın çöplüğüne gidecek elbet. Toplumsal değişim sürecinde birer seyirciye dönüştük. Debelenmekten, sızlanmaktan başka bir şey yapmıyoruz.  Omurgasız, sanat diye köpürtülerek sunulan üretim, zaten sanat değildir o yüzden elbet yitecektir. Sanatçı, önce sessizce gözleyecek, seçecek, yeteneği, becerisi, hüneriyle ve elbette sanat kriterleri ve estetiğiyle tanıklığını belgeleyecektir. Bu hep öyle olmuştur. Kalıcı, kemikli eserlere bakın hep insanın insana zulmünü anlatır. Böylesine korkunç, kıyameti andıran deprem felaketini fırsata çevirip hemen yazanlar acelecidir, gözümde değersizdir.

2002 yılında, PEN Yazarlar Derneği tarafından Nobel Edebiyat Ödülü'ne ülkemizden ilk kadın yazar adayı Leyla Erbil gösterilmiştir, "Türk dili ve edebiyata egemenliği, aynı zamanda insana, hayata ve dünyaya karşı sorumlu aydın tavrı" bu ödüle aday gösterilme sebeplerindendir. Sizce bu son 21 yılda ülkemizden kadın yazarlar ekseninde böyle güçlü bir adaylığın tekrar ortaya çıkmamasının sebebi yazarlarımız mı yoksa dünyada Türk Edebiyatının yeterli tanınırlığının olmaması mı? 
Ödüller artık değerini yitirmiştir. İnandırıcılığını da. Kapitalist tüketim düzeni edebiyatı da ne yazık etkiledi. Ödüller de sosyo politik çıkar ilişkileri, yapay ilgi, sahte samimiyet, ikiyüzlülük, beklenti ilişkileriyle kurgulanıyor.  Son yıllarda verilen Nobel edebiyat ödüllerini tek tek okudum. Beni etkileyen çok az edebi değerde eser vardı, tam bir hayal kırıklığıdır Nobel’ler. ‘Al gülüm ver gülüm’. Artık çok yaşlanmış olduğundan, sırası gelmiş olan yazarlara ‘Bari ölmeden önce bir ödül verelim’ zihniyetiyle verilen ödülleri de hep buruk karşıladım ben.

Erkek egemen erk düzeninde bunca baş kaldırdıklarına, fikirleriyle savaştıklarına göre ‘eh artık kadınları da biraz hoş edelim, onların da gönüllerini alalım’ minvalinde geliyor sanki kadın yazarlara da ödüller. Örneği çok. Yani, erki elinde bulunduran erkekler ödüle izin veriyor, yine onların lütfuyla, belirledikleri ünlenebilirlik sınırlarıyla ödül alıyor kadın yazarlar. Oysa onların yazdıklarını okuduğumuzda, bu ödülü çoktan biz verdik o kadın yazarlara. 

Benim de vaktiyle aldığım ödüllerim var. Ve her birinin ödül veriliş hikayesi var. Küçük çapta da olsa dönen dolapları biliyorum. Bu konuda deneyimliyim. Jürisinde bulunduğum ödüller de var. Bulunduğum üç jüri de benim için sonuçta hayal kırıklığıdır. Kendi gözümle gördüm, yaşadıklarımla, ödüllerin kimlere nasıl, hangi gerekçelerle verildiğini şaşkınlıkla izledim. Jüri yeminliyim o yüzden. Artık ödüller gözümde önemli değiller. Ödülü gerçekten hak eden edebiyatçılara sözüm yok. Aslında o gerçekten hak edenler öyle çok ki. Pek çoğunun hak ederek almış olma olasılığı da şöyle bir dursun. Belki haksızlık ediyorum ama artık böyle, son yıllardaki ödüller benim için inandırıcı değil. Toplum gibi yozlaştı. 

Ama sözü Leyla Erbil’e getireyim, kriter olarak baktığımda “Türk dili ve edebiyata egemenliği, aynı zamanda insana, hayata ve dünyaya karşı sorumlu aydın tavrı" ile tam da Nobel edebiyat ödülünü alabilecek bir kadın yazarımızdı işte o. Leyla Erbil, yaşamı, bütün kitapları, öyküleri ile hele de benim için, ‘Tuhaf bir kadın’ kitabıyla gözümde tam da Nobellikti. Yani kriter ölçü, artık kumar masasında zar tutan kumarbazın savurduğu zar gibi. Kim istenirse o. Erk sahipleri karar verip seçiyor çünkü. Leyla Erbil, neden bir Türk yazarı, hem de kadın olarak Nobel ödülünü alamadı, işte o nedenle bunu anlayabiliyoruz.
Son sorunuza gelince; son yıllarda edebiyatçılarımız suskun ne yazık ki. Daha çok gazeteciler, toplumsal konularda yaraya parmak basan, araştırma, tanıklık kitapları yazıyorlar. Taşın altına ellerini sokan onlar artık. En çok gazetecilerin yazdığı kitaplar okunuyor, en çok onlar satıp baskı üstüne baskı yapıyor. Adı, sanı listelerin baş köşelerindeki edebiyatçılarımız suya sabuna dokunmadan yazıyor, çok da güzel satıyorlar. Onların verimlilikleri popüler kültüre hizmet sunumuna dönüştü. ‘Okur bunu istiyor’, saçmalıklarıyla edebiyatımız dibe çöktü sayelerinde. ‘Okur anlamıyor böyle şeyleri, bu tür kitaplar satmıyor’ görüşü hâkim. Onlar hangi kitaplar? Ölçüt ne?

Satış listeleri, baskı sayıları mı? Yani piyasa ekonomisine mal, hizmet sunar oldu edebiyatımızın ağır topları. Piyasaya hakimiyetleri, yayınevi, eleştirmen, tanıtım pazarlama ilişkileri, pazar oluşturma, ürün stratejilerinde neredeyse tekelleşme söz konusu. Oysa toplumumuza ve ülkenin içinde bulunduğu duruma baktığımızda toplumsal bilinçlenme ve kalkınmada insanlarımız için ne çok şey yapabiliriz. Edebiyatın gücünü bir okur olarak görebiliyorum. Rus klasikleri işte önümüzde yol gösterici. Ama kendi gücümüzü harekete geçirecek edebiyatçı yok. 
Bir öz eleştiri bu. Ne yazık ki yok.

İnci Hanım Misket Romanınızda Ankara, Deve Boku Savaşları romanınızda Aydın,  son kitabınız Binbir Masal Bir Kale kitabınızda ise Bodrum çok kritik yer tutuyor. Okuması çok akıcı bu üç güzel kitapta şehirlerin önemini açıkça görüyoruz. Şehirlerin romandanızdaki yeri nedir bizimle paylaşır mısınız? 

Benim çocukluğumun Ankara’sı güzel bir şehirdi. Umudun, akasyaların, sinemaların,
tiyatroların şehriydi. Medeni, birbirine saygılı kibar insanlarındı. Bozkır şehri dediğimiz Ankara; kıyılarında piknikler yapılan, kuş seslerinin dinmediği, kocaman balıkların tutulduğu, suyundan bir içenin bir daha içtiği bugün inandırıcı gelmeyen o güzel derelerin, çayların şehriydi. Çocukluğumun Ankara’sı, Ulus, Hisar, Anafartalar Caddesi, Saman pazarı, Dörtyol, Hacettepe, Hamam önü, Cebeci’den oluşuyordu.  Sonra; Sıhhiye, Yenişehir, Kızılay. Daha sonra Bahçelievler, Yenimahalle Kavaklıdere, Cinnah geliyordu. Şimdiki hali ise tarif edilemez. Ben çocukluğumun şehrini yazdım. Çocukluk ülkemin yitip gittiğini görüyordum. Her gün bir parçası yok edilen bir resim gibi yitip gidiyordu hoyrat ellerde. Kimliğimin, kişiliğimin oluşmasında sosyal ilişkileri, sanatsal zenginliği ve mimari yapısıyla sonsuz etkisi vardır Ankara’nın. Bir vefa borcuydu bu bitap ‘Misket’ adıyla yazdım yuvarladım çocukluğumun eski sokaklarına. Çok okunduğunu biliyorum.

Aydın’ı anlattığım ‘Deve Boku Savaşları’ kitabım, gerçek bir hayat hikayesine dayanıyor, o da bir şehir güzellemesidir. Kırık bir aşk öyküsü var yaşanmış. Yürek yakan, insanı derin düşündüren bir aşk. İki güçlü kadın var romanda. İkisi de birbirinden yaralı ama ikisi de tam işte kadın sorunsalımızın göbeğinde sorunlarla boğuşuyorlar. Ana baba arasındaki savaşlardan en çok yarayı alan çocuklar var. 1950 yılı, ağustos ayında bir aylık bir zaman diliminde geçiyor roman. Pastoral bir Aydın var fonda. Doğası ve bozulmamış florasıyla inciri, üzümü, pamuğu, tütünü, develeri, ağustosböcekleri ve kaktüsleriyle muhteşem bir Aydın var. Deve boku savaşlarına gelince, develerin güneşte sertleşen bokları birer kurşuna dönüşünce ve de bol olunca, artık savaşmak için bahaneye gerek yoktur çocuklar için. Yukarı mahallelilerle, aşağı mahalleliler arasında tıpkı yeni başlayan Amerika ve Kore arasındaki savaş gibi Aydın da da savaş kaçınılmazdı artık. Ama ben, tam da romanımı yazdığım sırada başlayan Suriye savaş terminolojisini kullanarak 1950’li yılları yazdım. O yüzden ben de okurumun romandaki şifrelerimi çözüp çözmediğinin merakındayım hep.

‘Binbir Masal Bir Kale’ romanım, Lelegleri, Karyalıları, Sen Jan Şövalyeleriyle, Büyük İskender’i, kalesiyle, müthiş bir Halikarnassos tarih barındırıyor. Cevat Şakir Kabaağaçlı ile birlikte tanınıp, Dünya’nın sayılı turizm kentlerinden birine dönüşen muhteşem bir yer Bodrum. 1973 yılından bu yana Bodrum’un gelişimine değişimine tanığım. Bodrum’ u seviyorum diyerek burada yaşayanların bu beldeye borçları olduğunu düşünüyorum. Bir vefa borcu olmalı bu. ÇYDD Bodrum şubesi yıllardır çocuklarla eğitsel çalışmalar yapıyor. Yıllar öncesinden başlayan yaz okullarında çocuklarla drama çalışmaları yaptım ben de. Kale gezilerimiz sonrasında gerçekleştirdiğimiz Drama çalışmalarında çocuklar yaratıcı yöne şaşırtıcı oyunlar sergiliyordu.  Kale çok ilgilerini çekiyor her köşesini çok merak ediyorlardı. ‘Bin bir masal bir kale’ hem Bodrum’a hem de kaleye bir armağan bir vefa borcumdur benim o yüzden. Çocuklar rehber oldu bana. Beni çok mutlu eden bir araştırma yaptım ve yazarken hayretler içinde kalıp çok yön değiştirdim. Tarihi gerçekler gerçekten masal gibi Bodrum’da. Neye el atsanız bir hikâye dinlersiniz burada. Öyle, ‘Bodrum’u seviyorum’ demekle olmaz diyorum ben de. Keşfetmek, o hikayeleri dinlemek gerek.

Bir kütüphaneyi mükemmel yapan olgunun bir insanın kişiliğini tam anlamıyla yansıtmasıdır düşüncesi hakkında ne düşünüyorsunuz? Kitaplığınızın en kıymetli kitabını bizimle paylaşır mısınız? 
Kütüphane, okuma hazzı olan, kitapları seven insanlar için anlam taşır. Ev kütüphanelerindeki kitaplar bu yüzden onları tek tek biriktiren insanlar hakkında bilgi verir. Sözgelişi bende hiç kişisel gelişim kitabı yoktur. Hoş ve boş kitap da yoktur. Yılların izini taşır kitaplarım. Her birinin ayrı bir hikayesi vardır üstelik. Ne zaman nereden aldım? Ya da kim verdi? Nasıl okudum, ne hissettim, bendeki ilk duygusu neydi?  Kitaplarım tarihseldir raflarımda. DTCF Tiyatro Bölümünde okurken biz okumaya antik yazarların kitaplarıyla başladık. Bir kitap nasıl okunur, yazarı, dönemi, yazım koşulları, yapısı, karakterleri, atmosferi nasıl çözümlenir her yönüyle öğrendik. Kitap peşine düşmek, bulunamayan bir kitabı bulabilmek için sahaf sahaf dolaşmak hele de arkadaşlardan önce bulmak, bir hazdı işte ve ben bunu çok yaşadım. O kitaplarım ayrıcalıklıdır, ayrı bir rafta dururlar. 

Okurken düşünmenin önemini bilenlerdenim. O yüzden sahaflardan aldığım çok sayıda değerli kitabım vardır. Koleksiyonlarım. Toplama eski romanlar. Varlık kitaplarım. İlk sayılar. Özel imzalı kitaplar. Özellikle sahaflardan, eski kitapçılardan topladığım yazar imzalı kitaplar benim için çok değerlidir. Klasiklerim zaten sıralıdır. Canım sıkıldıkça okuduğum kitaplar vardır. Marquez, ‘Yüzyıllık Yalnızlık’, J. D. Salinger, ‘Çavdar Tarlasındaki Çocuklar’, ’Cervantes ‘Don Quijote ve en sevdiğim kitaplardan biri de Herman Hesse ve elbette ‘Bozkır kurdu’. En az üç kez okudum. Her seferinde farklı bir tat alıyor ve fırsat bulursam yeniden bir kez daha okumak istiyorum o kitabı. Çok sevdiğim sayısız yazar vardır. Ayrım yapamadığım. Kitap kulüpleri yönettiğimden çok sayıda kitap inceleme olanağı buldum. Çağdaş yazarlar arasında keşif peşindeyim ama itiraf ederim ki klasiklerin tadını hiçbir kitaptan alamıyorum. Zamanım çok değerli. O yüzden okuduğum kitap da okuduğuma değmeli düşüncesiyle, kitap, yazar seçiyor onları okuyorum. Önemle bir kez daha belirtmeliyim ki kütüphanemde sıradan, edebi değeri olmayan, okuyup da beğenmediğim bir kitap barındırmıyorum.