Evrim Altuğ:‘Memento*’grafi / Andaçnâme

‘Memento*’grafi / Andaçnâme

(*)    Memento:
Genel kullanım: Yadigâr, Hatıra, Anmalık, Andaç
Dinî: Komünyon sırasında yapılan iki anma ibadetinden her biri
Eski kullanım: Hatırlatıcı, ihtar, uyarı

EVRİM ALTUĞ evrimaltug@gmail.com

Maçka Sanat Galerisi (MSG), Rabia Çapa ve 1989’da aramızdan ayrılan kız kardeşi, Varlık Yalman Sadıkoğlu tarafından 1976’da 80 m2’lik bir alanda, sonsuz kısalığında bir anda kuruldu.

Moment: An

Sinan Ödülü sahibi Mimar Mehmet Konuralp (d.1939) MSG’yi, ‘Mezar Mimarisi’ karakteri ile antik Mısır medeniyetine ait Luksor mezarları ile ruh ikizliği içinde, 10 x 10 cm. ebadındaki ham seramik levhalar ile tepeden tırnağa donattı.

Moment: Önem

Oysa sanıldığı gibi burası bir veda değil, doğum yeriydi ve tarihçilere göre Luksor, krallığın
gençleşme, yine rivayete göre genç firavunların kavramsal ve fiziksel mealde taçlanma alanıydı.

Moment: Cevher

MSG’de de bu yaşandı. Bu, Türkiye çağdaş sanatında pek çok ilk adına doğum yeri halini alan galeriyi fiziksel ve meta-fiziksel bir ‘harita-metod’ defterine büründürdü. Gerek sanatçıları, gerekse her yeni izleyicisinde, ‘an’ı, hayatı, çağdaş sanat üzerinden art arda bir biriciklik ‘rutini’ içinde deneyimlemeye yönelik bir ‘skeç’ / ‘desen’ / taslak kaynağı üretti.

Moment: Kuvvet

Galeri, varlık ile yokluğa kefaletle açtığı bu diyalektik parantez ile, hem rahim, hem de kabir uhreviliğine anıtsal bir referansa dönüştü.

Moment: Uğrak

Kendi tabiriyle, ‘yarı beline dek toprağın altında’ ve ‘fetüs’ / ‘cenin’ deneyimi öngörüsü ile mekânı tasarlayan Konuralp’in (1), yapısı, ‘kültür’lemenin, toprağın, yaşam ve ölüm(-süzlüğ)ün ekilip, biçildiği, sanatçılarını Feniks / Phoenix gibi yaşatır, dönüştürür ve geleceğe uğurlar bir kaynak oldu.
 
Moment: Dem

Bu da, sanatçılara doğup, batan bir ‘zaman ve mekân’ bünyesinde, yepyeni imge ve kavramlar adına refakat etti. Aydınlatma tasarımı Şazi Sirel (d.1923), grafik tasarımı Mengü Ertel (d.1931-ö.2000) imzasını taşıyan MSG, yeri geldiğinde nice içkin ve aşkın ‘metnin’, klasik tabirle Sanayi-i Nefise veya Tatbiki Güzel Sanatlar diliyle cüsselenmesine, sevgili, saygılı bir anaçlıkla vesile oldu. MSG, bunu da misafirlerine hiç öyle, klasik, modern, avangart veya güncel, ya da, yerli veya yabancı gibi peşin hükümlerle bakmayan özgürlükçü bir tavır ve sorumlulukla yerine getirdi. Böylece, galerideki
‘yetişkin’ler açtıkları her sergi ile zamanın ruhunda ‘genç’leşirken, gençler üstlendikleri bu tarihsel kıdemi onurla teneffüs etti. Keza ‘ecnebi’ler, galerinin ‘yerli’si halini alırken, buradan çıkan isimler, dünyalı oldu.

Moment: Aralık

Ancak galeri, arşivini Vehbi Koç Vakfı’na devrederek, Rabia Çapa’nın verdiği karar üzerine, 40 yılın ardından 2016’da kapandı. Bu hüzünlü vesileyle Çapa ile sanat eleştirmeni, küratör ve tarihçi Dr.
Necmi Sönmez editörlüğünde, galeride açılan - dile kolay - 205 serginin tarihi, 10’ar yıllık periyotlarla, farklı yazarlarca çok sesli bir sanat tarihsel bakış ile ele alınarak, ‘Görünmeyene Bakmak’ adına, belgelendi.

Moment: Nüfuz

Fakat… daha sonra, ‘böylesi ancak 40 yılda bir olur,’ denecek türden, okuduğunuz bu metne de vesile bir an yaşandı: MSG, 2021 yılı Kasım ayında, Didem Çapa’nın bayrağı annesi Rabia Çapa’dan
devralmasıyla, kapılarını yeniden açma kararı verdi.

Moment: Ehemmiyet

Zaten bir diriliş ve geri dönüşüm pınarı olagelmiş Galeri, bunun için beş yıl aradan sonra açılan, 16 Kasım-18 Aralık 2021 tarihli ilk sergisinde de ‘An’ın dün, bugün ve yarınki suretine, gerek fiziksel, gerekse dijital perspektif üzerinden odaklandı.

Moment: Esna

Düzenlenen ‘An’ isimli bu yeni sergi, MSG’deki ilk kişisel sergisini 10 Şubat - 10 Mart 1984’te (2) ‘Döşem’ başlığı ile, galerinin de ‘mekâna özgü’ karakterdeki ilk etkinliği ile açan, daha sonra ‘Translation’ - ‘Tercüme’ adıyla, 23 Kasım - 25 Aralık 1993’te, ‘Construction-Reconstruction’ - ‘İnşaat - Tadilat’ adıyla ise, 6 Şubat-10 Mart 2007’de mekâna misafir Serhat Kiraz (d.1954) ile, bilgisayar programcısı, sanatçı Hakan Gündüz’ün (d.1977) (3) emeklerinin, bileşik ürünü oldu.

Moment: An

Bu An, hazırlanan sergi nezdinde gerek Kiraz, gerek Gündüz ve gerekse galeri ile, temsil ettiği her nevî zihin ve emekçiyi birer Feniks’e (Phoenix) dönüştürdü, küllerinden doğurdu.
 
Moment: Lahza (Arapça: Zamanın bölünemeyecek kadar kısa parçası)

Bilindiği gibi Feniks, eski Fenike Mitolojisi kaynaklı Sanchuniathon'a göre, Çin mitolojisinde, Mısır dininde ve de sonra gelen Yunan mitolojisinde de gözüken mitsel, kutsal bir ateşten kuştu. Pers mitolojisinde Simurg, Anka, İslâm sonrası Türk mitolojisinde Zümrüd-ü Anka veya Simurg-u Anka, daha önceleri de Tuğrul olarak geçmesi gibi, bir çok milletin efsanelerinde karşılığı oldu. Bu da,
galeriye konup, göçen nice Feniks için bulunmaz bir simgesellikti. (3)

Moment: Belirli dönem

Kiraz ve Gündüz, ‘Moment/An’ isimli, kendi içinde de belirli bir dönemde (Milâdi takvim ile 16 kasım
- 18 Aralık 2021 tarihleri arasında) ‘hayatta olacak’ fanî sergilerinde, zamanın öznelliği, nesnelliği ve göreliliğini, yani bir bakıma, değişkenliği ile kalıcı bir mefhumu, galeriye konacak öteki ‘Feniks’lere nasıl sevk edebileceklerini düşündü.

Moment: Küçük Kısım

İkili, MSG’nin de 40 yıl aradan sonra ‘yeniden doğuş’u vesilesiyle, tıpkı durmuş bir saati yeniden canlandırır gibi, zamanın cüsse ve özünü, galeriye dün, bugün/şimdi/şu an ve yarın üzerinden, aynı anda nasıl şırıngalayacakları üzerine yoğunlaştı.

Moment: Olayların seyrinde belirli nokta

Bunun için eski, sarkaçlı, ahşap muhafazalı klasik bir okul saati, galerinin iç sol kısımdaki ana duvar hücresine (niş) atanırken, gün ışığına maruz bir zemin parçasına da, ikili tarafından zamanı tüm
organikliği ile değişken olarak galeriye ışığıyla damlatacak bir güneş saati kondu.

Moment: Tarihsel gelişimde aşama

Öte yandan, kariyerinde insan - makine etkileşimi, görüntü işleme ve yapay zekâ konusunda
araştırmalar yapmış programcı ve sanatçı Gündüz ile, Sanat Tanımı Topluluğu (S.T.T.) (4) kurucu üyesi Kiraz, zaman deneyimini izleyici algısı ve varlığının biricikliği özelinde temsil ve teslim
edebilmek adına, aynı anın sayısal-dijital-mekanik suretlerini galerinin dört bir yanına sıçrattı.

Moment: Mantıksal gelişimde aşama

Burada sanat tarihsel bir not düşmek icap ederse, Kiraz, 1977’de henüz öğrenci iken, Şükrü Aysan, Ahmet Öktem ve Avni Yamaner ile bu grubu kurmuş ve grup, 1978-1981 arasında yaptığı sergilerle, Türkiye’nin ilk kavramsal sanat etkinliklerine damgasını vurmuştu.

Moment: Bilişte aşama

Keza S.T.T. kuruluşunun genetiğine işlemiş süreç mefhumu, Kiraz’ın 2017’de İstanbul Milli Reasürans Sanat Galerisi’nde açtığı, ismiyle de gök bilimsel ve uzay-zaman adına estetik ve
kavramsal bir oluş atölyesi olarak tasvir ettiği ‘Analemma’ isimli (5) sergisinin de reel zamanlı algı ve kazı kaynaklarından (6) bir tanesiydi.
 
Moment: Düşüncenin artan yeterliliğinde aşama

MSG’de ‘yaşanan’ bu kolektif an tasviri, Yeni Medya sanatçısı Gündüz’ün de yaratıcı katkısı refakatinde meydana gelen deneyimin iki yönlü zuhuru adına, önemli bir çeşitlilik kaynağı oldu.
Geçmiş ve geleceğin şu ‘an’ki kavşağında buluşan Kiraz ve Gündüz, zamana yorum ve izlenim, hatta dışavurum ve yapı-söküm kattıkları bu çoğul süreçte, bu mefhumun içerdiği kozmik tınının hem besteci, hem de icracısı olma konumunu deneyimledi.

Moment: Bir şeyin kısmen kavranması

MSG’deki, her yeni izleyiciyle tabirini değiştirecek olmasıyla zamanın öznelliği ve nesnelliğini de tartışmaya açan bu deneyim daveti, bir bakıma, evrensel bir varlık ve hiçlik sarkacı olarak ‘zaman’ın ‘Rezonans’ına dair bir güzellemeye de, tekabül etti. Bilindiği gibi Rezonans (7), sarkaç ve müzik
aletleri üzerine araştırmaları sonucunda İtalyan Rönesans bilim, sanat, felsefe ve mühendislik dehası Galileo Galilei tarafından keşfedilmişti.

Moment: Temel unsur

Burada yeniden, zamanda ebedi ‘şimdi’ye, ‘An’a, tutarlı bir değinmenin sırası: Gündüz ile birlikte imge ve simgeyi, zamanın ruhu ve maddesini, tıpkı insan benliği ve yazgısının ta kendisi gibi üst üste pozlayan Serhat Kiraz, verdiği bir röportajda 1984’te MSG’de açtığı ‘mekâna özgü yerleştirme’ sergisinden Ata Gür’e bahsettiği esnada, adeta bize yol gösterircesine şunu da (8) aktarmıştı: “...Orada da birçok fotoğrafı kontak baskı haline getirmiştim. Bunun nedeni ise şuydu: Fotoğrafları çekerken bir zaman dizgesi var, ama bu dijital makinelerde geçerli değil. Fotoğrafları çekerken numaraları var filmin üzerinde. Dolayısıyla sadece, ardışık zamandan bahsedebiliyorsun. Bir fotoğrafı çekiyorsun, bir sonraki fotoğraf, daha sonra çekilmiş oluyor. Hep bir çektiğin, bir öncekinin bir arkasına gelmiş oluyor. Ben fotoğrafların tarihini karıştırdığım zaman, birbiriyle, daha sonra ‘post - modernizm’de
yapmaya çalıştıkları gibi, zamanı siliyorsun, zamansızlık haline getiriyorsun. Görsel olarak her şeyi blok halinde bakabiliyorsun. Şimdi o da kendi içerisinde böyle bir yapı oluşturuyordu…”

Moment: Kurucu unsur

MSG’deki Moment/An isimli ortak sergi, bilgiyi bir enstrüman olarak değerlendiren ve projelerinde biçimciliğe araştırmacı bir şüphecilikle, yaratıcı bir estetik kaygı ve anlatı gereksinimi ile karşı
çıkmak suretiyle kendi kendilerinin duruş ve kalıcılığını ‘zaman’ denen evrensel ve değişken ölçek üzerinden sınayan iki insanı buluşturuyor. Bu buluşma yeri, galeride kendi zaman, mekân ve
algılarının okur yazarı ve anlatıcısı olacak bireyler için de bir referans kaynağı haline geliyor.

Moment: Galeyan

Bu anlamda, MSG ana duvarında, kendi varoluşu adına yaşanabilecek her müdahale ile ‘çark eden’ zaman, Kiraz ve Gündüz’ün galeyana getirdiği, fiziksel, sayısal, sözel, işitsel ve görsel tezahürleri ile üst üste pozlanagelen topyekûn bir sanat-hayat yapıtı - Gesamtkunstwerk (9) olarak, tarihe yazgısal, değişken ve evrimsel bir önermede bulunuyor.
 
Moment: Kısa öfke nöbeti

Sergideki bu topyekûn ifadenin dobralığının şiddeti, fikrî enerjisini de evrensel bir boyuta taşıyor. İmlediği şey üzerinden düşünülecek olduğunda zaman, kendi kendini tasvir ettiği her an hem doğumu, hem de ölümüne hazırlayarak sürekli bir ‘Big Bang’ yankısı yaratıyor. Nitekim sergi, MSG ile
sanatçıların kültürel genetiğine yaptığı akislerle de bu duygusallığın sınırlarını keşfetmek adına açık bir espas / uzam / uzay haline geliyor.

Moment: Huysuzluk

Zaten, MSG’deki bu ölümlü ve ölümsüz olduğunca ölümcül teşhir teşebbüsünün bereketli huysuzluğu da, bu satıra dek kimi suretleriyle bize bir saniye kadranı gibi kıpır kıpır refakat edegelen Moment
tabirinin felsefî kucağında sakladığı ‘açı’sal çoğulluk potansiyelinden besleniyor.

Moment: Döngü

Nihayetinde ve başlangıcına vesile yerine : Buna en güzel analojiyi verebilecek sanat dallarından birini, caz müziği tabir edebiliyor. Cazın, tıpkı modern sanatta olduğu gibi ürettiği yaban değişkenlik, bu sergiyle ima / imaj / imha edilen zaman için de bitimsiz bir yaratıcılık pınarına evriliyor. Bunun
için de, yapmaya çalıştığımız bu okuma ve anlama deneyiminin geleceği için, bu deneyimin bilgisi de, hatırası da, yazgısı da, gelen her bir izleyicinin eylemine coşkun bir vesile oluyor.

Sonra?

Gökten üç nokta düşüyor…

Ama bu masal sayıların sözleri, her an yeniden başlıyor.

Referanslar:

(1)    Maçka Sanat Galerisi (arkiv.com.tr)
(2)    Serhat Kiraz- 1983 - 1984 | Maçka Sanat Galerisi (MSG) (mackasanatgalerisi.com)
(3)    Feniks - Vikipedi (wikipedia.org)
(4)    Sanat Tanımı Topluluğu The Definition of Art Group (sanattanimitoplulugu.org)
(5)    Hiç bitmeyen bir sergi / yergi: Analemma (gazeteduvar.com.tr)
(6)    Analemma - Vikipedi (wikipedia.org)
(7)    Rezonans (fizik) - Vikipedi (wikipedia.org)
(8)    Serhat Kiraz (istanbulmuseum.org)
(9)    Gesamtkunstwerk - Vikipedi (wikipedia.org)