Altuncan Hatun

Devletleşme Sürecinde Kilit Şahsiyet Altuncan Hatun

Ahmet Levent Zeybek

Selçukluların Horasanda bir devlet kurma süreci 100 yıllık dönemi kapsar. Devlet kuruluncaya kadar her mücadelede kadın devlet kurulduktan sonra da her alanda var olmuştur. İslamiyet öncesinde Türk töresinde olduğu gibi erkeğin yaptığı her işi yapmıştır. Kadın hükümdarla evlenirse Hatun olur ve hanedan üyeleriyle aynı haklara sahip olur. Devlet yönetiminde kadına büyük yer veren bu gelenek Selçuklu devletinin ilk hükümdarı Tuğrul Bey zamanından itibaren etkin olarak devam etmiştir. Bazı hatunlar sarayda değil, ikta edilen bölgelerde ki saraylarda oturur, yönetimden dolaylı haberdar olurlardı. Hatta bazı hatunlarla siyaseten evlilikler de olmuştur. Hatunun devlet yönetimindeki etkisi sahip olduğu bilgi, görgü, basiret ve ileri görüşlülük yani şahsi liyakatiyle alakalıydı. Hatunlar devlet yönetiminde hükümdara nüfuz etmek için dolaylı yollardan zaman zaman da bizzat doğrudan göstermiştir. Altuncan Hatun’un devlet yönetimi bilgisi ve şahsiyet bakımından siyasete yatkınlığı dolayısıyla hem Tuğrul Bey üzerinde hem de devlet siyasetinde doğrudan etkili olmuştur. Selçukluların Harezmşahlar ile ilk karşılaşması devlet kurmadan önceye rastlar. Harezm halkı liderleri Harun’un hayatını kaybetmesinden sonra ciddi sıkıntılar yaşarlar. 1041 yılında Selçuklulara sığınır halk. Çağrı bey Harezmi almış, Tuğrul Bey tarafından Amidül-mülk Kündüri’ye verilir. Bu dönemde Altuncan Hatunun temiz ve güzel ahlaklı kültürü Tuğrul Beyin dikkatini çeker. Vezirini istemek için görevlendirir,  bu evliliğin kıvılcımı harlanarak neticeye ulaşır.

İtibarlı, sözü dinlenen, becerikli, bilgili ve cesaretli bir hatun olan Altuncan Hatun aynı zamanda Tuğrul Beyin eşidir. Kadın hem sosyal hem de siyasi hayatta baş aktörlerdendir. Siyasi olarak kimi zaman savaş alanında, kimi zaman rütbesiz olarak vatan savunmasında ve gerektiği zaman komutan olarak ordunun başında yer almıştır. Ayrıca siyasi konumunun dışında sosyal alanda ve ekonomik sahada da aktif durumdadır. Türklerde kadın; ok atar, ata biner, kılıç kuşanır yani hayatın her alanında etkin olarak yerini alırdı. Kadın kelimesi Göktürk kitabelerinde geçen Katun/Hatun kelimesine tekabül eder.(6. Yy itibaren kullanılmaya başlanmıştır.) Kadının toplumdaki önemini Bilge Kağan kitabesinde “Tanrı Türk milleti yok olmasın diye babam İl-Teriş Kağan ile anam İl-Bilge Hatı-un’u yükseltti” sözüyle kanıtlamaktadır. Abul Farac Altuncan Hatun ile ilgili “Kendisi kocası tarafından son derece sevilirdi ve saltanatın bütün işlerini bu kadın idare ederdi” diye ifade etmiştir.  Uygur kitabelerinde “Uygur hükümdarı Pu-sa’nın annesi U-lo-hoen’in devlet işlerini iyi bilen ve oğluyla birlikte devleti yöneten” bir kadın olarak bahsedilir. Hatunlar milletinin bütününün manevi annesi sayılırlardı.

Altuncan Hatun Tuğrul Beyden önce Harezmşahla evlenmiş ve bu evlilikten Enüşiran adında oğlu olmuştur. Selçuklu devletinin ilk hükümdarı olan Tuğrul Bey bir taraftan dış güçlerle uğraşırken (Gazneli, Harezmler) diğer taraftan da hanedanın problemleri ile uğraşmıştır. Böyle buhranlı dönemde güvenebileceği ve akıl danışacağı fikirlerini paylaşacağı bir hayat arkadaşına ihtiyaç duymuştur. Hayatında iki kişiye itibar etmiştir Tuğrul Bey. Bunlar; birisi eşi Altuncan Hatun diğeri kardeşi Çağrı Beydir. Sıbt İbnül Cezvi’nin Altuncan Hatun hakkındaki  “Tuğrul Bey birçok iş ve sorunlarda onun fikrini alır ve bunların çözümlerini kendisine bırakırdı” diyerek Tuğrul Bey’in yanındaki konumuna dikkat çeker. Altuncan Hatunun vatanı öneminin fiiliyata dönüştüren dönem Büveyhi Hanedanlığının komutanı olan Arslan Besasiri’nin İslam dünyasında ateşlediği döneme denk gelir(İran- Irak Şii). Altuncan Hatun siyasi olarak Bağdatta bulunduğu esnada Kündüri ve Abbasi halifesinin Selçuklu tahtı için hatunun oğlu olan Enüşirvaniyi Selçuklu tahtına çıkarmak için uğraştıkları ve Tuğrul Beyin İbrahim Yınal isyanı (Selçuklu Komutanı) sırasındaki mücadelesinde görülür. İbrahim Yınal’ı kışkırtan Arslan Besasiridir.(Büveyhilerin Türk Komutanı). Harekete geçen Yınal hanedana doğru yol almıştır. Bu esnada Tuğrul Bey Nusaybindedir ve hemen harekete geçer. Bu girişimi Altuncan Hatun’a bildirir. Amidül Mülk Kündüri ve hatunun oğlu Enüşirvan, tabibi ve müneccimeyi (yıldızına bakan) Bağdata gitmeleri için haber gönderir. Tuğrul Bey Yınaldan önce hanedan’a ulaşmış ve hazineye ve askeri teçhizata sahip olmuştur lakin Yınal bölgedeki Türkmenlerin desteğini kazanarak askeri kuvvetini güçlendirmiştir. Karşılaşmada az kuvveti bulunan Tuğrul Bey bozguna uğratılır. Kaleye sığınan Tuğrul Bey eşi Altuncan Hatuna ve Vezir Kündüriye haber salıp yardımcı birlik göndermelerini ister. Vezir Altuncan Hatunu göndermek istemez. Çünkü Tuğrul Bey’in kurtulamayacağını düşünerek oğlunu tahta geçirmeye çalışır. Altuncan Hatun durumu fark edip Kündüri ve oğlunu cezalandırmak için harekete geçer. Onlarsa Dicle köprüsüne ulaşıp tahrip etmektedirler. Altuncan Hatun isyanın Selçuklunun geleceği için sorun olacağını bildiği için Bağdatta bulunan Oğuz birliklerini toplar, mal, silah alarak ordunun başında Hemedan’a hareket eder. Çağrı beyin oğulları Kavurd, Yakuti ve Alparslanda yardım için Hemedana ulaşmıştır. Altuncan Hatun kıyasıya çarpışılan meydanda Yınal’ı mağlup ederek Selçuklu tahtının hakimi Tuğrul Bey’i kurtarmıştır. Siyasi kaderin el değiştirmesine müdahale eden Altuncan Hatun öz oğluna karşı rest çekerken bile Tuğrul Beyin kararında ileri görüşlü olduğunu göstermiştir. Yınal ise bu isyanının sonucunu yaya kirişiyle boğdurtularak öder. Oğlunu ise elleri bağlı cezasını vermek için Tuğrul Beyin yanına getirterek adaletli yargılanmasını ister. Kendi şahsi çıkarlarını devlet çıkarlarından üstün tutmamıştır. Bu hareketiyle Selçuklunun devamını sağlamıştır. Devleti kurtarmayı başardığından dolayı “Devlet kurtaran Türk Kadını” demek yerinde olacaktır. Devlet idaresindeki kişiler başa geçmek için uğraşırken buna müsaade etmemiş, milli ve vatansever bir tavır sergilemiştir. Devlet idaresi üzerindeki birleştirici tavrı Altuncan Hatunu Tuğrul Bey nezdinde bir kat daha yüceltmiştir.

Selçukluda gerçekleşen başka önemli diplomatik bir olayda da Altuncan Hatun kendini gösterir. Çağrı Bey’in kızı Hatice Arslan Hatunun Abbasi halifesi El- Kaim Biemrilah ile evlenmesidir. Halifenin annesini kendisine denk görmeyip kızı kendisinin götürmesi gerekirken başkası ile gönderir. Çünkü soylu Türk hatununu kendisine eşit olarak görmemektedir.(Ermeni cariyeden olan annenin çocuğu olduğu için). İlteri Kağanın İl Bilge Hatun’un Göktürk Devleti ve Türk milleti için fonksiyonu ne ise Tuğrul Bey ve Altuncan Hatununda Selçuklu Devleti ve Oğuz Türklüğü için fonksiyonu aynıdır. Sıbt İbnül Cezvi Altuncan Hatun hakkında “Tuğrul Bey birçok iş ve sorunlarda onun fikrini alır ve bunların çözümlerini kendisine bırakırdı” demiştir. Ebu’l Ferec ise Altuncan Hatun için “ Kendisi kocası tarafından son derece sevilirdi ve saltanatın bütün işlerini idare ederdi” demektedir. Devlet işlerinde Altuncan Hatunun fikri temellerini Türk töresinden alan, devlet ve millet sevgisinin zirveye ulaştığı, millet menfaatini her şeyin üstünde tutan yüksek idarecilik anlayışının hayata geçmiş halidir. Onun ölümünden sonra eşi Tuğrul Beye “Dünya ve ahiret şerefine nail olman için halifenin kızıyla evlenme konusunda çaba göster” demiştir. Altuncan Hatun 1060 yılında vücudunda su birikmesi sonucunda Zencanda vefat etmiştir. Maalesef ki Melikşahtan itibaren kadınların devlet yönetiminde etkisi azalmıştır(İslamiyet devlet anlayışının benimsenmesiyle). Nizamül- Mülk bu konuda etkili olmuş ve kadınları yönetiminde göz ardı etmiştir. Kadın bu başlangıçla ikinci sınıf konuma düşürülmeye başlanmıştır.