Sanattan Yoksun Kalmak Hayal Bile Edilemez!

Sanattan Yoksun Kalmak Hayal Bile Edilemez!

İnci Gürbüzatik

Bir milleti yaşatmak için birtakım temeller lazımdır ve bilirsiniz ki, bu temellerin en mühimlerinden biri sanattır. Bir millet sanattan ve sanatkardan mahrumsa tam bir hayata malik olamaz. Sanatsız kalan bir milletin hayat damarlarından biri kopmuş demektir.’

(1923) Kemal Atatürk

Kültürel değerlerimize sahip çıkamamaktan yakınmak, değer bilmezlik değil de nedir? Hangi birini dile getirelim? Sanatın hangi alanında, hangi konuya dalsak, içinde kaybolacağımız zenginlik, çeşitlilik var çünkü. Ama ne yazık ki çözümlenmesi kolay ama çözülemeyen ekonomik, sosyal sanatsal sorunlarla boğuşuyor artık günümüzde sanat ve sanatçılar. Tehlike çanlarını duyuyorlar. Ben, sözümü, kolay çözümlü sorunlar barındıran sanatlardan biri olan Halk Tiyatromuza getirmek istiyorum, zira öz sanatımız, bizi yaşama bağlayan hayat damarlarımızın belki de en önemlisi.

Türk Halk Tiyatrosu, bir başka deyişle Geleneksel Tiyatromuz, kukla, Karagöz, meddah, ortaoyunu, köy seyirlik oyunları ve tuluat tiyatrosu gibi çeşitli dallarda dünyanın en eski, en güzel, en gerçekçi ve en zengin halk tiyatrosudur. Her biri kendi alanlarında tek tek ele alınıp incelenebilecek nitelikte zenginliktedir üstelik.

Uzakdoğu kökenli olan gölge oyunu, Dünya’ya coğrafyasından yayılırken her ülke kendi kültüründen katkılarla bu sanatı farklılaştırmış. Biz Türkler de onu kendi kültür ve sanat anlayışımıza göre yorumlayarak Karagöz adıyla yeniden yaratmışız. Kukla geleneğimiz daha eski olmasına karşın, gölge oyunu Karagöz, Dünya’da ‘Türk Gölge Oyunu’ olarak daha çok tanınıp bilinir.

Üç kıtada milyonlarca insanı, yüzlerce yıl eğlendiren gölge oyunları, sinema, çizgi film, tiyatro, bale gibi pek çok sanata ilham kaynağı olup evrensel sanata katkı sunmuştur. Karagöz tip tasvirleri, birer karikatür olarak tanımlanabildiği gibi Türk halk resmini  de temsil eder aynı zamanda.

Karagözümüz, şiir, anlatı, müzik dans, renk, hareket ve ışık gölgeli bir cümbüştür. Türk-Osmanlı kültür ve sanatının bütün öğelerini barındırdığı gibi sözlü edebiyatın tüm söz oyunlarını, tekerlemeler, yanıltmaçlar, bilmeceler, çene yarışması, tersinlemelerini, abartma, lafçılık, cinas oyunularını da içerir. Güncel konuları, gerçekte olup bitenleri ele aldığı gibi, gerçek üstü masal anlatılarıyla da zirvesini yapar. Bu hünerli, söz zenginli, renk cümbüşlü görselliği onu pek çok ülke gölge oyunundan farklı kılar. Karagöz oyununda gerek söz gerekse hareketlerin belli bir tartım, tempo ile sürmesi onu Türkçe bilmeyenlerin bile ilgiyle, zevkle izleyebileceği bir sanata dönüştürüp hayran bırakır. Bu çok önemlidir. Evrensellik boyutlu oluşunu içerir çünkü.

Yıllar önce, Bursa’da her yıl yapılan Uluslararası Karagöz festivallerinin birinde, İsrailli bir gölge sanatçısını, Mickey Mevorach’ı izlemiş sonra da konuşma fırsatı bulmuştum. Ülkesinde kukla ve gölge oyun tiyatrosu üstüne üniversite düzeyinde dört yıllık eğitim veren bir bölüm bulunduğunu, ama bunun, yeterli olmadığını söyleyip şaşırtmıştı beni. Çünkü Mickey bu dört yıllık eğitim süresindeki kukla eğitiminden memnun görünmüyor, diyordu ki,

‘Bu dört yılda öğrenciler kukla ve gölge tiyatrosu üstüne genel bir bilgi alıyorlar. Oysa, kukla ve gölgenin branşlara ayrılıp her birinin ayrı ayrı bölümler oluşturması gerekiyor. Sözgelişi, ipli kuklanın, sopalı kuklanın, el, parmak kuklasının, gölge oyununun, her birinin ayrı ayrı bölümleri, eğitimi olmalı.’

Onu dinlerken, bizdeki olmayan geleneksel tiyatro branş okullarını, kukla, Karagöz, meddah, ortaoyunu gibi geleneksel sanatlarımızın onca zenginliğine değerine karşın, nasıl da ilgi görmeyişini düşündüm. Kavuklu Hamdi’lere, Kavuklu Sepetçi Ali Rızâ, Cüce Vasil, Pîşekâr Âsım, Kavuklu Hamdi Efendi, Pîşekâr Küçük İsmâil Efendi, Kavuklu Naşit, Kavuklu Ali gibi isimlerin oynadığı orta oyunları tarih oldu. İsmail Dümbüllü' nün 1973'te ölümüyle Orta oyunumuz son temsilcisini de kaybetti. Ölümünden önce Zeki Alpan Ortaoyunu Tiyatrosunun bir oyununu seyretmiş hayran kalmıştım. Sahneye o meşhur hasır zembili ile girmiş müthiş renkli, enerji dolu bir oyunculuk sergilemişti o ileri yaşında.

Önem ve değerini kavrayamadığımız, batı tiyatrosuna karşı sandığımız, geliştirebileceğimizi düşünmediğimiz, okullara bile sokmadığımız bu özgün tiyatroyu, ‘Hayalbaz’ dediğimiz, ne yazık ki sayıları iki elin parmaklarını geçmeyen, gerçek sanatçılar yaşatmaya çalıştılar bugüne kadar. Karagöz, aynı zamanda da İbiş kukla oynatan bu sanatçıların, her birinin üslubu, tarzı ve suret tasvirleri-kuklaları, birbirinden farklıydı. O yüzden her biri Tiyatro tarihimiz açısından çok önemli belgeler bıraktılar. Onların yerlerini doldurup sanatlarını sürdürecek sanatçılar Geleneksel Türk Tiyatromuzun yaşatılması, gelecek kuşaklara aktarılması ve geliştirilmesi açısından hayati önem taşıyor. Ama bunu göremiyoruz.

Yıllardır Bodrum’da yaşıyor ve hep kalıcı bir Kukla- Karagöz tiyatrosunun meydanlardaki varlığını düşlüyorum. Gemilerden inip akın akın Bodrum sokaklarında yürüyen o turistleri, iskele meydanında durduracak ilk görsel, ilk kültürel şok, perdesinin kenarından ellerini şaklatan İbiş Kuklalı, küçük bir gezici sahne hayal ediyorum. Bir gün yerine geleceğine inandığım çok istediğim bir düş bu. Bodrum’da komşumuzun burnunun dibinde, onca karşı propagandaya rağmen küçük bir Kukla –Karagöz tiyatromuz olsa, -yalnızca Bodrum’da değil diğer yerlerde de olsa- gece gündüz demeden meydanlara küçücük hemen açılabilen portatif sahnesini taşıyıp kursa, kurabilse. İnsanlar toplaşsa başına. Çoluk çocuk gülerek eğlenseler. Yabancılar anlamasalar da gülecek, bu şölende eğleneceklerdir eminim. Kalıcı bir gurup gerçek anlamda nitelikli, kaliteli oyunlarla, sahnelerini Bodrum’un çeşitli köylerine, okullarına çocuk bahçelerine taşısa, oyunlarını oralarda oynasa. Hiç beklenmedik bir anda bir müjde gibi görünüverseler köy-şehir meydanlarında. Çat oraya, çat buraya, ‘bizim köye ne zaman gelecek?’ diye bekleşseler çocuklar. Beş altı yıldızlı otellerimizde Türk Gecesi diye sunulan, çoğu bizi tanımlamayan eğlenceler yerine, insanlara, bir de Karagöz ve Kukla oyunlarımız sunulsa. Tadımlık köy seyirlik oyunlarımız sergilense şaşırtsa seyredenleri. Turizime bundan daha güzel, daha eğlenceli kültürel bir katkı, tanıtım, yarar düşünülebilir mi? Hem böylece gölge tiyatromuz, Karagöz de günümüzde çok önemli bir işlevi yerine getirirken, çocuklara, büyüklere, ülkemize gelen yabancılara da kendisini tanıtmış olur. Büyük otellerde haftada bir gün, bir gece, İbiş Kuklamız, Karagöz’ ümüz, tanıtım amaçlı oynatılamaz mı? Bu bir kültürel hizmet olmaz mı?

Yalnız bunu yaparken çok dikkatli olunmasını, amatör, acemi ve artık sanat amaçlı değil kâr amaçlı yapanlardan kaçınmak gerektiğini hatırlatmak isterim. Gerçek anlamda karagöz sanatçılarıyla çalışmak isteyenlerin, bu konudaki en önemli ve tek örgüt olan UNİMA ile ilişkiye geçmelerini öneririm. Aksi durumda ‘kaş yapalım derken göz çıkartırız’.

UNİMA Türkiye Milli Merkezi Kukla ve Karagöz’ümüzü yaşatma, yaygınlaştırma ve geliştirme için kısıtlı olanaklarıyla çalışmalarını sürdürürken, bu mesleği icra edenleri de bünyesinde koruyor. Uluslararası bir örgüt olan UNİMA, 1929 yılında Fransız kuklacı, Paul Jeanne’nin öncülüğünde kuruldu. Amacı, kukla ve gölge oyunu ile ilgili herkesin; dil, din, ırk, renk, siyasi görüş farkı gözetmeden, bu sanatlar yoluyla Dünya barışına katkıda bulunmak ve milletlerin birbirlerini daha iyi anlamalarına hizmetti. Bu tür sanatların araştırılmasına, korunmasına, yayılıp tanıtılmasına ve geliştirilmesine çaba sarf etmektir. UNİMA Türkiye Milli Merkezi 1980 yılında, Hayali Küçük Ali’nin oğlu Torun Çelebi, Tuncay Tanboğa’nın öncülüğünde aralarında benim de olduğum bir gurup sanatçının katkısıyla Ankara’da kuruldu. İlk başkanımız hep saygıyla andığımız Prof. Metin And’dı.

Gelecekte birer yetişkin olacak çocuklarımıza erken yaşlarından itibaren geleneksel tiyatromuzdaki kukla, Karagöz, Orta Oyunu, meddah, Köy Seyirlik oyunlarının en güzel örneklerini gösterebilmeliyiz. Kendi öz sanatımıza önem verip ilgili kurum ve kuruluşlarca buna destek olunması gerektiğini vurgulamak isterim. Geleneksel Tiyatromuz ihmal edilmiş durumda. Bu yüzden de olması gereken zirvede değil.  Umarım, daha çok geçikilmeden, gerekli ilgi gösterilir, destek sağlanır ve sanatımız her yaştan seyircinin, Dünya’nın bile severek izlediği bir düzeye ulaşır. Sürekli oyunlar sergileyen, repertuarı olan, gezici yerel bir Kukla- Karagöz Tiyatrosu, konuyla ilgili kurum ve kuruluşların desteği ve katkılarıyla kurulup çocukları eğlendirir güldürür…

Hayalim, çocukların mutluluğu, neşesi olur.

09 Ocak 2024-Bodrum