Yalılar ve  Günümüz Yapıları

Yalılar ve  Günümüz Yapıları

Şenol Zümrüt

İstanbul Boğazı demek aynı zamanda deniz kenarında tüm görkemiyle dikilen birbirinden güzel tarihî yalılar demektir. Farklı dönemleri ve mimari üslûpları kusursuz şekilde yansıtan bu yalılar İstanbul’un en önemli kültürel miraslarından.

 İstanbul Boğazı, özellikle  16 yüzyıldan itibaren hatırı sayılır kişiler tarafından tercih edilir olmuş. 17. ve 18. yüzyıllarda en görkemli dönemini yaşamış. Önemli ve güçlü Osmanlı aileleri Boğaziçi’ne yerleşmeye başlamış. Akşamları meşkler, sandal sefaları yapılırmış. Buharlı gemiler olmadığı için, Anadolu Yakası’ndan Rumeli Yakası’na geçerken kayıklar kullanılırmış. Bütün Boğaziçi yalıları yüksek tavanlıdır. Yalı kültüründe en önemli olan şeylerden biri “kayıkhane”lerdir. Kayıkhanelerin üzerinde kürekçilerin- ki hamlacı denirdi- odaları bulunurdu.( https://www.gazeteduvar.com.tr/kultur-sanat/2020/02/09/kanlica-bogazicinde-bir-koy )

İstanbul Boğazı ya da nam-ı diğer Boğaziçi, Osmanlı Hanedanı için en gözde mekânlardan biriydi. Sultan ve yakınları İstanbul Boğazı’nda çok sayıda yalı ve saray inşa etmiştir. İstanbul’un en güzel yerine kayıtsız kalmak mümkün değil tabii ki. Bu yapılar arasında Dolmabahçe Sarayı, Çırağan Sarayı, Adile Sultan Kasrı, Beylerbeyi Sarayı ve Küçüksu Kasrı en bilinenleridir. Farklı dönemleri ve farklı mimari anlayışları temsil eden yaklaşık 600 yalıdan bugüne kadar aslını koruyabilen 150 tane kalmış durumda. Toplamda ise yaklaşık 360 yalı bulunuyor.

İstanbul Boğazındaki yalıların  konumları Saray ve çevresinin içindeki etkinlik durumuna belirlenmiştir. Beşiktaş, Ortaköy ve Kuruçeşme daha çok şehzade ve hanedan üyelerinin tercih ettikleri mekânlardı. Sadrazamlar, vezirler ve divan üyeleri Bebek’i tercih ederken ilmiye sınıfı Rumeli Hisarı’nda ikamet ederdi. Gayrimüslimler ve Avrupalı diplomatlar ise çoğunlukla Arnavutköy, Yeniköy, Tarabya ve Büyükdere’de otururdu.( https://blog.turkishairlines.com/tr/istanbul-bogazi-yalilari/                  

Boğaziçi nin 3 yüzyıl içinde oluşan ve kimliğini belirleyen bu sınıfsal oluşum, 2 yüzyıl sonra tamamen farklı bir mimari siluet ve üslupla, ama sınıfsal olarak aynı toplumsal yapılanmayı önceleyerek bugünde tekrarlanmaktadır.

İki süreç arasında tabii ki malzeme, yapım tekniği ve çağların estetik farkları var. Methiyeler düzülen Boğazın incisi gibi nitelemelerle hayranlık duyduğumuz 16-18. yüzyıl yapıları ile günümüzde yapılan yapılar arasında benzerlikler yada farklılıklara bakmak da yarar var.                                                                                                                                                                                                                                                         
Günümüzde sahillere yapılan yeni yapılarda, rant beklentisi ile prestij iç içe geçmiştir. Tabiiki sahillerin yağmalandığı, sahillerin insanların kullanımına kapatıldığı, sahillerin belli bir kesimin kullanımına açıldığı gibi  pekte haksız sayılamayan söylemler dillendirilmektedir.

Ayrıca, yalılar ve günümüz binalarını karşılaştıracak olursak ; yalıların her biri yukarıda değindiğimiz gibi, gününün  yüksek mimari değerlerine sahip , Boğazın gerdanlığı, incisi gibi estetik değerini yücelten yapılardır. Günümüz yapıları ise, estetik değerlerden uzak, çevresi ve doğası ile uyumsuz,  adeta aykırı, yıkıcı ve sahilin görünümünün arkasındaki yapılara engel olan çok katlı yapılar söz konusudur.

Peki, yalılar ve günümüz yapılarının ortak noktası var mıdır ?  Her iki uygulamanın da bir ortak noktası var. İkisi de egemen güçlerin yüceltilmesini simgeliyorlar. Güçlü kesimin ,sahip oldukları olanaklarla sahilleri yağmalama, sahilleri halkın kullanımına kapatma, yalnızca içerisinde oturanların kullanımına açma gibi ortak noktaları var. O zaman, yalılara duyduğumuz olumlu kabul ediş ile şimdikileri red ediş aslında   pek te mantıklı olmasa gerek. Her iki yapı şekli de, zihniyet ve sınıfsal gücün temsili açısından aslında birbirlerinden farkı yok. 
Boğaziçi yapıları ve günümüz yapıları, gücü ve dönemsel yetkileri elinde bulunduranların,  dönemi fark etmeksizin kişisel bencilliğinin  dışa yansımasıdır.